Адыгэ Нып

Адыгэ Нып (Адыгэ быракъ, Адыгэ лъэпкъым и Нып) — джырэ зэманым хасэхэм, лъэпкъыгъохэм, ыкIи Адыгеим я ныпэу щыт.

2011 гъэм щегъэжьагъэу адыгэ лъэпкъым мэлыжъыхьым и 25 мафэр адыгэ ныпым и мафэу траӀуагъ.

ЗэшӀотыкӀэр

Ныпым и теплъэр плӀэмый фэкӀыхь уцышъоу щыт, бгъуагъэмрэ кӀыхьагъэмрэ зэрэзэфыщытыр — 2:1. Ежь ныпым ыкӀцӀым дышъэ жъуагъо 12 чищ зэтелърэ апэхэмкӀэ дэгъэзыягъэу тетых.

Тетым и мыхьанэр

Жъуагъо пшъыкӀутӀым адыгэ лъэпкъ пшъыкӀутӀыр ягъэлъагъо, чищым ягъэлъагъор адыгъэпщ лъэкъуищ нэхъ жъыдыдэхэра, зэтелъу (зэрыдзао) зэрщытхэр — зэрзэкъотхэра. Удзыфэм игъэлъагъор — дунеир, гъашъэр, адыгэ хэкур джоо.

ПэмыкӀ гурыӀогъохэмкӀэ — чищыр Лъэпшъ и цӀэкӀэ ныпым хагъэхьао къоӀохур; удзыфэр — мыслымэн дин.

Тарихъ

Зы къэбарым къызэриӀорэмкӀэ ныпыр Тыркуем и пачъыхьым и шъуызым (адыгэ лъэпкъым къыхэкӀыгъэу аIо) ежьым иӀэкӀэ хидыкӀао къыхокӀыр, ныпым и тхыпхъэр Шотлэндым щыщ Уркуарт Дэвидым и Ӏэшъагъэу пачъыхьгуащэм ӀэкӀэхьагъэу.

ЕтӀуанэ хъыбарымкӀэ ныпыр езы Уркуартым ишъри адыгэхэм яӀэкӀигъэхьа XIX лъэхэнэм и 36 гъэм.

А ныпыр адыгэ лъэпкъым я хуитыныгъэ пэщытыным Урыс-Адыгэ заом нэхъ лъэш ишъын хуейт, абым шъхьэкӀэ Британием (гугъэ зиӀэтэми Урысейми ходу Адыгэ Хэкур зыӀэкӀигъэхьэну) и унафэкӀэ ныпыр ишъат Уркуартым.

Ныпхэр

Илъэсэу агъэфедэрэр	Хэгъэгур	Къэбархэр
1642–1810	Къэбэртай Пщыгъо	Къэбэртае къыгъэфедэрэ ятамыгъэ. Мазэныкъо фыжьыр, Ислъамым пай. Жъогъуищыр егъашӀэм, лъэпкъыпӀэм, гухэлъхэм ятамыгъэх. Щэбзхэр зэо кӀуачӀэмрэ зыухъумэжьынымрэ ятамыгъэх.
1732–1805	Къэбэртай Пщыгъо	Нып уцышъом япэрэ шъуашэ Къэбэртай Хэгъэгум инып зыкӀыгъугъ. Ащ исурэт хэкум итамыгъэ къытекӀыгъ. Ныпым ит жъогъуищыр Къэбэртэим итарихъ шъолъырищыр ары: Къэбэртай ЦӀыкӀур, Бахъсэн ыкӀи Къашхьэтау.
1805–1822	Къэбэртай Пщыгъо	Гъожьырэ фыжьырэ хэмытэу. Мы ныпыр пщышхо Жанхъот Кущыку зий.
1830–1864	Адыгэ Хэку (Шъхьафитныгъэ Хасэ)	Занэкъо Сэфэрбий ыухэсыгъэу, мы ныпыр 1830-рэ илъэсхэм къащегъэжьагъэу Адыгэ хэгъэгум ыцӀэкӀэ агъэфедэщтыгъэ, 1860-рэ илъэсым Адыгэ Хасэм (Шъхьафитныгъэ Хасэ) официальнэу ыштагъ. ШхъонтӀагъом чӀыопсымрэ ислъамымрэ къагъэлъагъо. Дышъэ жъогъо пшӀыкӀутӀур Адыгэ хэгъэгум чӏыпӏэу ары, шъоу хъурэеу хэтыгъэхэр — ахэр къыхэнагъэх — мамырныгъэм зэрэпылъхэм, къяуалӀэхэмэ зызэраухъумэжьыщтым итамыгъэх. Ӏаткъуадж заом ыуж 1864-рэ илъэсым Адыгэ хэгъэгур зэхэзыкъутагъэхэм ныпыр агъэуцугъ.
1836	Адыгэ Хэку	Дэвид Уркуартыр Шапсыгъхэм, НатIхъуаджхэм ыкӀи Абдзаххэм 1836-рэ илъэсым мэкъуогъум ыгъэхьыгъэ ыпыр.
1837	Адыгэ Хэку	Адыгэ ныпым изы теплъ. Ныпым зызиушъомбгъурэм пкъыгъо зэфэшъхьафхэм къахашӀыкӀыщтыгъэ, ащ къыхэкӀэу ышъо.
1837	Адыгэ Хэку	1837-рэ илъэсым мэзаем и 3-м Атӏэкӏум зэхахьэ щызэхащагъ, ащ Джон Лонгворт, Джеймс Белл, лъэпкъ пстэуми ялӀыкӀоу нэбгырэ 1000 хэлэжьагъ. Зэхахьэм ипащэр Хьаудыкъо Мансур щытыгъ. Мы ныпыр зэхахьэм щагъэфедагъ.
?–1840	Адыгэ Хэку	Адыгэ хэгъэгу зэкъуагъэу зэхэуцожьыгъэм иапэрэ ныпэу ашӀагъэу ашӀэрэр ары, Адыгэ дзэпщ заулэмэ аштагъ. Зэкъуагъэм къыдызыгъэуцогъэ шъолъыр ижъугъуищымэ афэдэу жъугъуий тет. Ащ фэдэ зы шӀыкӀэ 1840-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 26-м Абын пытапӀэм адыгэхэр зыщытебанэхэм гарнизоным къыӀахыгъагъ.
Мэлылъфэгъум и 24-м 1992 – Мэкъуогъум и 7-м 2007	Адыгэй	Адыгэим иапэрэ ныпыр. Дышъэ шъуашэр коц гъэжъагъэм итамыгъэу агъэфедэжьыгъ.
Мэкъуогъум и 7-м 2007–Джы	Адыгэй	Адыгэ Республикэм иджы ныпыр. Тарихъ ныпым нахь пэблагъ.
1864–Джы	ЩыIэп	Адыгэ диаспорэм инып.

Адрэ Адыгэ ныпхэр

Илъэсэу агъэфедэрэр	Хэгъэгур	Къэбархэр
1382–Щылэ мазэм и 22-м 1517-рэ илъэс	Бурдж Мэмлукхэр	Мысыр Адыгэ мамлукхэм янып.
?-я 16-рэ лӀэшӀэгъур	Адзыгъуей	Адзыгъуей ныпыр, João Freire икартэм тетэу.
1641	Къэбэртай ЦӀыкӀум икоалицие	1641-рэ илъэсым бэдзэогъум и 12-м Балъкъыпс заом щызэгохьэгъэ Инал пщыгъохэм коалиционнэу агъэфедэщтыгъэ ныпыр.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Хьатӏэхъущыкъо Пщыгъо (ХьатIэхъущыкъуей)	Хьатӏэхъущыкъо Пщыгъом и нып.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Мышъэост Пщыгъо (Мышъэостей)	Мышъэост Пщыгъом и нып.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Къетыкъо Пщыгъо(Къетыкъуей)	Къетыкъо Пщыгъом и нып.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Бэчмырзэ Пщыгъо (Бэчмырзей)	Бэчмырзэ Пщыгъом и нып.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Къундет Пщыгъо	Къундет Пщыгъом и нып. 1797-рэ илъэсым Константиногорск пытапӀэм пэблагъ заогорэм генерал Фабрициан идзэ къыщыхьыгъ.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Къэбэртай ЦӀыкӀу	Къэбэртай ЦӀыкӀум и нып. Мудар ыкӀи Алхъо унагъохэм ятамыгъэхэр тет.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Мудар Пщыгъо (Мударей)	Мудар Пщыгъом и нып. 1816-рэ илъэсым зэуагъэм урыс дзэм къыщыубытыгъ
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Алхъо Пщыгъо (Алхъуей)	Алхъо Пщыгъом и нып. Ныпыр, Урыс дзэм хэтыгъэу Къэбэртае ЦIыкIу купыр иягъ; 1812-рэ илъэсым Можайскэм НаполеонкIэ мэзаохэу яIагъ.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Талъостан Пщыгъо (Талъостэней)	Талъостан Пщыгъом и нып.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Тамбий	Тамбийхэм я нып. (лӏэкъолъэш)
я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Анзорей	Анзор Мухьэмэд-Мырзэ и нып.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Безрокъуей	Безрокъохэм я нып. (Лӏэкъолъэш)
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Ислъамей	Ислъамхэм я нып. (Лӏэкъолъэш)
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Индарей	Индархэм я нып. (Лӏэкъолӏэш)
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Ботэщей	Ботэщхэм я нып. (Лӏэкъолӏэш)
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Астэмырей	Астэмырхэм я нып. (Лӏэкъолӏэш)
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Азэпщей	Азэпщхэм я нып. (Лӏэкъолӏэш)
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Инарэкъуей	Инарэкъохэм я нып. (Лӏэкъолӏэш)
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Махъсидхэр	Махъсидхэм я нып. (Беслъэн-оркъ)
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Мэртазей	Мэртазэхэм я нып. (Дыжьыныгъо оркъ)
1848–1859	Наиб Мыхьэмэд Амин	Наиб Мыхьэмэд Амин и нып.
1859	Бжъэдыгъухэр	Бжъэдыгъу нып.
1864	Шапсыгъэхэр	Шапсыгъэ нып.
1860	НатIхъуаджхэр	НатIхъуадж нып.
Гъэтхапэм и 6-м 1917 – Шэкӏогъумаз и 30-ым 1922	Темыр Кавказым щыпсэурэ лъэпкъхэм язэфэс	Темыр Кавказым щыпсэурэ лъэпкъхэм язэфэсым и нып.