Блэгъожъхэр (Къохьапӏэ Адыгабзэкӏэ: Благъуэжь, Урысыбзэкӏэ: Блягоз), Темыр Къохьапӏэ Кавказым щыпсэурэ лъэпкъхэм ащыщэу Адыгэхэм я Бжъэдыгъу лӏакъо хэтэу тарихъым ыпэкӏэ къежьэгъэ унагъо лъэпкъ. Блэгъожъ унагъор, Адыгэ Лъэпкъым и Бжъэдыгъу лӏакъо хэтэу, илъэс пчъагъэхэм къакӏуагъэу унагъо лъэпкъ. Истанбылакӏом ыпэкӏэ Пщэхьэ псыхъом ишъхьэ лъэныкъомкӏэ Тубэ зыфаӏорэ чӏыпэм щыпсэущтыгъэх. Нахьыбэрэр заом къынэуж Урысыем егъэзыгъэу Осмэн Имрерием игъэкӏуагъ. Джы Адыгэ хэкумкӏэ Нэшъукъуай къуаджэм дэсых. Тыркуеми Блэгъожъхэр зыдэсы Адыгэ къуаджэхэр щыӏэх. Ахэм ацIэхэр Аскъэлай (Тыркубзэкӏэ: Hacıköy), Бэджэшъкой (Тыркубзэкӏэ: Aşağıdemirci) ыкӏи Гукайхьаблэ (Тыркубзэкӏэ:Alibeydüzü) ары.

Блэгъожъхэм язэпхыныгъ

Адыгэ лъэпкъгъэкӏодым игухэкӏэу унагъор зэбгырыкӏыгъ, унагъом и лӏакъохэм ащыщхэр 1864-рэ илъэсым Адыгэ Ижъыгъошхом ичӏыпӏэ къинхэм ахэтыгъэхэу Осмэн хэгъэгум ичӏыгухэм агъэкӏогъагъэх.

Осмэн къэралыгъом ышӏыгъэ Берлин зэзэгъыныгъэм къыхэкӏэу апэ Балканым (Болгарием, Румынием), етӏанэ илъэси 10 фэдиз тешӏагъэу Анатолием ахэр агъэкощыгъэх.

Тхыгъэ зэфэшъхьафхэм къахэкӏэу Блэгъожъхэр Анатолием къуаджэ зэфэшъхьаф 7-мэ агъэтӏысыгъэхэу алъытэ; зы къутамэ Биледжик къалэм и Бозююк къэлэжъыем хэт къуаджэу Алибейдюзю (Гъукъай хьаблэ), зы къутамэ Бурсэ и Кемалпаща къэлэжъый хэт къуаджэу Кадирчещме, зы къутамэ Айдын и Сёке къэлэжъый хэт къуаджэу Савука, зы къутамэ Кайсери къалэм и Пынарбащы къэлэжъый хэт къуаджэу Демирчиёрен, адрэ къутамэр Чанаккалэ къалэм епхыгъэ Бига къэлэжъыем икъуаджэхэу Ащагыдемирджи (Бдэжъэшъкой) ыкӏи Хьачикёй (Аскъэлай) агъэтӏысыгъэхэу алъытэ.

Тыркуем щыщ Блэгъожъхэм якъуаджэхэр:^[1]

Къалэр	Къэлэжъый	Къуаджэ	Ицӏэжъ	Адыгэцӏ
Чанаккалэ	Бига	Ащагъыдэмирджи	Чэркэсдэмирджи	Бэдхэшъкой
Чанаккалэ	Бига	Эмирӏорман	ӏихьвание	Хьацӏыкӏукой
Чанаккалэ	Бига	Хьаджыкёй	Максудие	Аскъэлай
Бурса	Кэмалпаща	Кадирчэщмэ	-	-
Айдын	Сёке	Савуджа	-	-
Билэджик	Бозӏююк	Алибэйдюзю	-	Гужайхьаблэ
Кайсэри	Пынарбащы	Дэмирджиёрэн	Хьаджыӏисхьакбэй	-

Илъэс пчъагъэу зэо-банэу, хэкурыкӏыгъоу къыкӏэлъыкӏуагъэм ыпкъ къикӏэу Блэгъожъым ищыӏэныгъэ, ицӏыфыгъэ хэхэсхэм ащыухъумэн ылъэкӏыгъ, мыхъугъэ-мышӏагъэхэр зэкӏэ къыхэмыфэу. Хэхэсхэмрэ яӏахьылхэу Адыгеим щыпсэухэрэмрэ зэо чъыӏэм илъэсхэм зэпхыныгъэ гъунэпкъашӏэ азыфагу илъыгъэми, а лъэхъаным къыхэкӏыгъэ къиныгъохэм ар зэпагъэугъ, Интернетым фэшъхьафэу джы къызнэсыгъэми зэпагъэуцожьыгъэп.

Хэкум къинэгъэ чӏыпӏэ цӏыфхэр Блэгъожъхэр Адыгэ Республикэмрэ ащ игъунэгъу шъолъырхэмрэ (Краснодар краимрэ нэмыкӏхэмрэ) ащыпсэухэу зэбгырытхэу джыри а чӏыпӏэм цӏыф пчъагъэшхо щыряӏ.

Блэгъожъым ыцӏэ къызтекӏыгъэр

Лъэкъуацӏэу Блэгъожъыр къызхэкӏыгъэ тарихъыр лъэхъани 2-у зэхэпфы хъущт: античнэ ыкӏи гурыт лъэхъанхэм:

I) Блэгъожъ ыцӏэ античностым

Адыгэ тарихъым, культурэм, шэн-хабзэхэм язэтеуцогъэныгъэ Блэгъожъым ыцӏэ епхыгъ.

Блэгъожъым ыцӏэ - Темыр Кавказым игенеалогическэ ушэтынхэмкӏэ шӏэныгъэлэжьхэм къызэӏуахыгъэ тарихъым епхыгъэ цӏэхэм ащыщ, ар зыгъэпсыгъэм ыщыублагъэу джы къызнэсыгъэми а лӏыжъым къытекӏыгъэхэм апшъэ зэраджэу къекӏу.

Блэгъожъ ыцӏэ анимистическэ лъэхъанэу къызыхэхъухьагъэм анахь цӏэ гъэшӏэгъонхэм ащыщ, ащ ишъэфрэ имэхьанэрэ адыгэмэ ятарихъ щэгъэбылъыгъ. Адыгэмэ ятэжъхэм зэралъытэщтыгъэмкӏэ, цӏыфым ыцӏэ инасып щыщ, икъыхэкӏыкӏэ мэхьанэшхо щезыгъэшъуашэ. Ары сабыеу къэхъугъэм ыцӏэ къыхахыныр пасэм зыкӏэмызагъор, нэпцӏыплъым, нэшӏу-нэмыкӏым ащыухъумэгъэным фэшӏ ары зыфаусыщтыгъэр.

Блэгъожъ ыцӏэ адыгабзэм ыпкъэу Блэ зыфиӏорэм къыхэкӏыгъэу, блэгъо / Блэгъожъ хъугъэу, ижъыжь лъапэкӏэ къыщегъэжьагъэу непэ къызнэсыгъэм лӏэуж къэс ащыӏагъ.

Благъожъ мотивыр адыгэ мифологиеми, нарт эпосми, ижъырэ кавказ пшысэхэми бэрэ къахэщэ. Благъожъыр адыгэ мифологием чӏычӏэгъ дунаим щыпсэурэ благъожъ лъэш-лъэшэу щынагъор ары къызэригъэлъагъорэр.

Ижъырэ диным къызэриӏорэмкӏэ, адыгэхэм чӏыопсым ыкӏуачӏэ дэехэр блэгъожъымкӏэ къагъэлъагъощтыгъэх. Блэгъожъыр - чӏыопсым ымыщыщ псэушъхьэу, тамэ лъэшхэр иӏэхэу, чыжьэу, лъагэ дэдэу зэолъэшъущт, шъхьибл зэгорэм иӏэу, машӏор ыжэ къыридзэу, ыкӏэ пхъэшъхьэ-мышъхьэхэмкӏэ, щэпхъэхэмкӏэ зэоу щыт.

Адыгэ пшысэ ыкӏи эпос заулэхэу благъом иконцепт зэрэпсаоу къызщыӏуатэхэрэми къэбар зэфэшъхьафхэр къахэщых;

Гущыӏэм пае, Блэгъожъыр лъэпкъым ебэны. Цӏыфхэм ящыӏэныгъэ пае ящыкӏэгъэ псыр афиупкӏы, псым ычӏыпӏэкӏэ сыдигъуи пшъэшъэ анахь дахэу чӏыпӏэм дэсыр къелъэӏу. Нэмыкӏ щысэмкӏэ, Блэгъожъым жьыбгъэшхохэр къегъэхъух, псыхъоу къычӏэчъырэм фэдэу ощхышхохэр ыжэ къыригъэчъыхэзэ чӏыгум къырегъэчъэхых.

Ащ фэдэ ыцӏэ лъэш мистическэ джинэ-бзаджэхэми, пый шъыпкъэхэми ащыщынэу, лъэпкъыр лъызыгъэкӏотэщт сабыир къыухъумэу щытыгъ. Кӏалэм Блэгъожъ зыфаусым, унагъор зыфэягъэр щыӏэныгъэм къыщыхъущт тхьамыкӏагъуабэмэ, щынагъоу къыпэуцущтхэм ащыухъумэгъэныр ары.

Шъыпкъэ, пэсэрэ лъэхъаным ары ащ фэдиз мэхьанэ мистическэ цӏэхэм ащаратыщтыгъэр. Ау нэужым а цӏэхэр хабзэжъэу агъэфедэхэзэ, мэхьанэ мистическэ ащ рамытыжьэу къыкӏэлъыкӏогъагъ. Адыгэ обществэм зызэриушъомбгъурэм дакӏоу, унагъохэр, лӏакъохэр, лъэпкъхэр Блэгъожъ лӏакъом къыхэкӏыхэзэ зэхащэгъэ хъухэ зэхъум, цӏэхэм адакӏоу ятэ ыцӏи агъэфедэзэ аухыщтыгъэ.

Блэгъожъымэ адыгэ лъэпкъ-лъэпсэ къэкӏуакӏэм къыдыхэлъытагъэу, Блэгъожъым мэхьанэ лъэшэу иӏэм ябынхэр, япхъорэлъфхэр, янеущырэ мафэ къаухъумэщтхэу, ятэжъ-янэжъ лъапӏэхэу лъэпсэшӏыжьхэм зэрагухэлъыгъэу, ацӏэ лӏэуж къэс ратыжьы.

II) Игузэгу лъэхъаным ацӏэу щытыгъэ Блэгъожъ

Блэгъожъ ыцӏэ иапэрэ кӏуачӏэ зыщыригъэгъотыгъэр монгол тебдзэныгъор арыуи къашӏошӏы, ащ имистическэ ыкӏи ифэшъхьаф къарыу ижъырэ лъэхъаным, итарихъ мэхьанэ гурыт лъэхъаным Блэгъожъ эпосым дэхьых.

А лъэхъаным Бжъэдыгъу шъолъырым гъаблэрэ лӏэныгъэрэ къызыдихьыгъэгъэ Блэгъожъ гъуагъор (монгол техакӏохэр) къушъхьэухъумакӏохэм агъэкӏодыгъагъ, Бжъэдыгъу хэкури къагъэнэжьыгъагъ. А текӏоныгъэм ыпкъ къикӏэу Блэгъожъ гъуагъом ыкӏочӏэ шӏэныгъэшхоу хэлъыгъэр шэкъым хэтхэм шӏуагъэ къафихьыгъэу, ащ ыкӏочӏэ агъэпытагъэу алъытэ.

«Блэгъожъхэм» ялӏакъо къикӏыпӏэ ехьылӏэгъэ эпосым зэрэщыӏуагъэм фэдэу, а лъэхъаным къыщынагъэу щыӏэ пкъышъхьэшхор зэгорэм лӏакъом щыщ горэм къыхэуцожьынэу, адыгэ лъэпкъри цӏыфыгъэри ыгъэпытэжьынэу ашӏошъ».

Блэгъожъхэм къаӀуатэжьыгъэхэр

Блэгъожъ лIакъор лIитIум къатекIыгъ. Зым ыцIагъэр ЖэкIэгъу, ар 1700-рэ илъэсхэм къэхъугъэу алъытэ. Блэгъожъхэр тIоу зэтеутыгъэх: къоджашъхьэм щыIэхэмрэ къоджакIэм щыпсэухэмрэ. Жъы хъугъэ къэбарымкIэ, зы лIыбланэ горэ благъом текIуи, ащ къыхэкIэу "блэгъожъ" цIэр фаусыгъ.^[2]

Блэгъожъ ыцӏэ къэгъэфедэныр

Блэгъожъыр зэтемыфэу агъэфедэ алфавитымкӏи, къызэрэраӏотыкӏырэмкӏи зэтекӏыхэу. Лъэпкъым икъутамэу хэхэсхэм ащыпсэурэм ыгъэфедэрэ лъэкъуацӏэу "Legoz"ыр ащ фэдэу официальнэ тхыгъэхэм ащызэхагъэкӏы.

Бзэхэр

Адыгабзэм ибжъэдыгъубзэ ары ахэр зэрэгущыӏэхэрэр. Адыгабзэр Темыр-къохьапӏэ кавказ бзэ купым щыщ.

Блэгъожъ цӏэрыӏохэм ащыщхэр

1. Блэгъожъ Зулкъарин Уцужьыкъо ыкъор, Филологие профессорыр, 1932-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 11-м Нэшъукъуае къыщыхъугъ.^[3] ^[4]^[5]

2. Блэгъожъ Хьазрэт Рэмэзанэ ыкъор, Профессор, Мыекъопэ Технологическэ университетым иректорэу щытыгъ, 1964-рэ илъэсым мэкъуогъум и 9-м Нэшъукъуае, Адыгэ Республикэ къыщыхъугъ.^[6]^[7]

3. Блэгожъ Заурбий Уцужьыкъо ыкъор, Профессор, Адыгэ къэралыгъо университетым Математическэ методхэмрэ информационнэ технологиехэмрэкӏэ иотдел ипащ ^[8]^[9]

4. Блэгъожъ Юныс - Композитор, дирижер, оркестрэм ипащ.^[10]

Блэгъожъ Зулкъарин Уцужьыкъо ыкъор
Блэгъожъ Хьазрэт Рэмэзанэ ыкъор
Блэгожъ Заурбий Уцужьыкъо ыкъор
Блэгъожъ Юныс

Хэкӏыпӏэр

Зэпыщэхэр

[1] Къохьапӏэ Адыгэ Хэкум икӏыгъэ лъэпкъэгъухэу Тыркуем щыпсэухэрэр (Batı Çerkesya’nın Türkiye’deki Evlatları) Зытхыгъэр: Фэрхьатыкъо Шыблэ (Ferhatıko Şıble) илъэс 2022

[2] Благъом текIуи, Блэгъожъ хъугъэ

[3] Tverlingua.ru

[4] Гъэсэныгъэ нэфыпсыр илъэпкъ хигощагъ

[5] Зулкъаринэ ишIэжь агъэлъапIэ

[6] Адыгэ Республикэм и Совет Хасэ

[7] Circas.ru

[8] Адыгэ къэралыгъо университетыр

[9] Блэгъожъ Заурбый Уцужьыкъо ыкъор

[10] Искусствэм ицӏыфхэр - Блэгъожъ Юныс

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]