Буддизм

Буддизм, традиционнэу Будда-дхарма, е Дха́рма (пали dhamma) къодыеу зэреджэхэрэр — апатеистическэ индийскэ дин е философскэ шэн-хабз, Будда Шакьямуни епхыгъэ еджэныгъэ шъхьаф зыбжанэмэ атегъэпсыхьагъ. Монах общинэм Буддэ ежьырэм ыгъэфедэщтыгъэ цӀэу Дха́рма-вина́я («еджэныгъэрэ гъэсэныгъэрэ») зыфиӀорэр агъэфедэ. Буддизмэм иуцукӀэ шъхьаӀитӀу щыӀэу, еджапӀэ бэу ахэм яӀэу — тхьаусыхьафэу тхеравадэмрэ нахь дунаигъоу махаянэмрэ зэфэдэу мэхьанэ аратхэу, «шъыпкъагъэ» зыхэлъымкӀэ зэхамыгъэкӀэу.

Буддизмэр ижъырэ Индием шраманхэм яшэн-хабзэу тиэрэ ыпэкӀэ я VI-рэ ыкӀи я IV-рэ лӀэшӀэгъухэм къыщыхъугъ ыкӀи Азием инахьыбэмэ ащиушъомбгъугъ. Ар дунаимкӀэ ятфэнэрэ дин анахь ин, нэбгырэ миллион 510-м ехъу ащ пылъ, ар дунаим щыпсэурэ цӀыфхэм япроцент 7 мэхъу, ахэр будди́стхэу ацӀэх. Буддизмэм шэн-хабзэ, шӀошъхъуныгъэ ыкӀи псэшӀушӀэ бэ хэхьэ, ахэр Буддэм иегъэджэнхэм ыкӀи ахэм аужырэ философскэ зэхэфынхэм атегъэпсыхьагъэх.

Буддэу щытыр. Буддэу Шакьямуни иапэрэ сурэтхэу ашӀэхэрэм ащыщ, I—II лъэхъанхэр. Грек-буддэ искусств, Гандхара (Токийскэ лъэпкъ музеир)

Буддэ идоктринэ купкӀэу хэлъ «Шъыпкъэ лъапӀиплӀым» къызэриӀорэмкӀэ, гухэкӀэу (духкха) гухэлъышӀуашӀэм къыхэкӀырэм, джащ фэдэу зыгъэзэгъэжьырэм (аничча) ыкӀи зыхъожьырэм (анатта) атегъэпсыхьэгъэ шъыпкъагъэм ищыӀэкӀэ-псэукӀэ зэрэщытым щымыгъуазэныгъэм къыхэкӀырэм апэшӀуекӀогъэныр ары мурадыр. Буддизмэм итрадициехэм анахьыбэмкӀэ цӀыф шъхьафмэ я «сэ» хэукъоныгъэу ашӀырэм идэгъэзыжьын ары нахь зытегъэуцуагъэр. Буддэм къыгъэлъэгъорэ гъогухэм уарыкӀомэ, хьазабыр уугъэтын, лӀэныгъэмрэ къэхъуныгъэмрэ язэблэкӀыгъо укъыхэкӀын, нирванэм унэсын плъэкӀыщт. Буддэ еджапӀэхэр зэрэзэтекӀыхэрэр шъхьафитныгъэм унэсынымкӀэ гъогухэр зэрагъэпсыхэрэр, буддэ тхыгъэ зэфэшъхьафхэм мэхьанэу, каноничностэу аратырэмкӀэ, яеджэпӀэ гъэнэфагъэхэмрэ япрактикэхэмрэкӀэ ары. Бэу зэлъашӀэрэ практикэхэм ащыщых медитациер, моральнэ унашъохэр гъэцэкӀэгъэнхэр, монашествэр, Буддэм, Дхармэм, Сангхэм уащыгъупшэнхэр, парамитхэр (совершенствэхэр е шӀушӀагъэхэр) гъэшӀэгъэнхэр.

Буддизм диныр зылэжьырэ цӀыфхэм япроцент дунаим ит къэралхэмкӀэ Pew Research Center-м къызэритыгъэмкӀэ (2010-рэ илъэс)

Буддизмэм лъэныкъо шъхьаӀэу иӀэу зэхафыхэрэр тӀу ары: тхеравадэ (пали: «нахьыжъхэм яеджапӀ») ыкӀи махаянэ (санскрит: «кушъхьэфашъхьэшхо»). Тхеравадэм Шри-Ланкэм ыкӀи Къыблэ-КъокӀыпӀэ Азием икъэралыгъохэу Камбоджэм, Лаос, Мьянмэ ыкӀи Таиланд зыфиӀохэрэм щызеушъомбгъугъ. Махаянэу дзэн, ЧӀыгу къабзэм, нитирэн, тяньтай (тендай) ыкӀи сингон зыфиӀохэрэм яшэн-хабзэхэр зыхэхьэхэрэр Непал, Малайзием, Бутан, материк Китай, Японием, Кореем, Вьетнам ыкӀи Тайвань щызеушъомбгъугъ. Ваджраяна, индийскэ адептхэм афагъэшъошэрэ егъэджэнхэм язэхэлъ, шъхьаф къутамэу е махаянэ буддизмэм илъэныкъоу плъытэн плъэкӀыщт. Тибет буддизмэм, я VIII-рэ лӀэшӀэгъум Индием щыӀэгъэ ваджраянэ егъэджэнхэр зыхъумэжьыгъэхэр, Гималайхэм якъэралыгъохэм, Монголием, Калмыкием, Бурятием ыкӀи Тывэ ащагъэцакӀэ. ТарихъымкӀэ, я 2-рэ мин илъэсыр къызихьэм ыпэкӀэ, буддизмэр Афганистанми щызэлъашӀэщтыгъ, нэмыкӀ чӀыпӀэхэми, Филиппинхэр, Мальдивхэр ыкӀи Узбекистан ахэхьэхэу, тӀэкӀукӀэ ащыуцугъагъ.