Къаукъас бзэунагъо
Кавказ бзэ быным иабхъаз-адыгэ бзэ къутамэ бзитф къыхеубытэ: абхъазыбзэр, абэдзабзэр, адыгабзэр, къэбэртэе-щэрджэсыбзэр ыкIи убыхыбзэр. Ахэр купитIоу гощыжьыгъэх: абхъаз-абэдзэ бзэ купымрэ адыгэкъэбэртэе-щэрджэс бзэ купымрэ. Убыхыбзэр а купитIумэ азфагу ит.[1]
Кавказым ис цIыф лъэпкъ пстэуми абзэ кавказ бзэ быным хахьэрэп. ГущыIэм пае, ермэлхэри, осетинхэри, азербайджанхэри, къэрэщайхэри, бэлъкъархэри, нэгъойхэри Кавказым ижъыкIэ къыщегъэжьагъэу щэпсэух, кавказцэхэкIи зэджэжьых, ау бзэу аIулъхэр кавказыбзэхэу щытхэп. Ермэлыбзэмрэ осетиныбзэмрэ индоевропейскэ бзэ быным щыщых, адрэхэр тюрк бзэ быным къыхеубытэх.
Абхъаз-адыгэ къутамэм хэхьэрэ бзэхэр лъэшэу зэпэблагъэх, зэгъапшэх: адыг., къэб. псэ, убых. пса, абхъ., абадз. псы «душа»; адыг, къэб. плъэ, убых. плъа, абхъ., абадз. пш «смотри»; адыг, къэб. бзэ, убых. бжъа, абхъ., абадз. бзы «язык»; адыг, къэб. бзы, убых. бза, абхъ., абадз. пс «самка», нэмыкIыбэхэри. Убыхыбзэм тэ тилъэхъан рыгущыIэжьхэрэп. ЗэкIэ убыххэр Кавказ заом илъэхъан Тыркуем икIыжьыгъагъэх ыкIи адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ ахэпхъагъэу зэрэхъугъэхэм къыхэкIэу, абзэ ащыгъупшэжьи нахьыбэмэ адыгабзэр аIулъы хъугъэ, адырэмэ абхъазыбзэр аштагъ.
Бзэ пэпчъ етIани диалект-диалектэу зэтеутыжьыгъэ. Абхъазыбзэр диалектитIоу зэхэт: абжуй ыкIи бзыб диалектхэр. Абхъаз литературабзэм лъапсэ фэхъугъэр абжуй диалектыр ары. Абэдзабзэм диалектитIу къыхагъэщы: тапантымрэ ашхарымрэ. Абэдзэ литературабзэм лъапсэу иIэр тапант диалектыр ары. Къэбэртэябзэм диалектиплI иI: къэбэртэешхо, быслъынэй, пшызэ ыкIи мэздэгу диалектхэр. Мыхэмэ ащыщэу Къэбэртэе-Балкъар республикэм къыриубытэрэр къэбэртэешхо диалект закъор ары. Ары ыкIи къэбэртэещэрджэс литературабзэм ылъапсэу щытыр. Адыгабзэм диалектиплI къыхеубытэ: абдзахэр, бжъэдыгъур, кIэмгуер, шапсыгъэр. Адыгэ литературабзэм ылъапсэр кIэмгуе диалектыр ары.
Къафкъасыбзэхэр дунаем щызэлъашIэрэ нэмыкIрэ бзэ купмэ ахэхьэрэп, ежь бзэ куп шъхьафэу щыт. Адыгабзэр, мыщ къыкIэлъыкIорэ жыпхъэм (таблицэм) къыщызэрылъагьоу, а къафкъас бзэ купим и тыгъэджэ-къохьапIэ къутамэм щыщ.
1992-рэ илъэсым Тэуфикъ Есэнчъ тхьамыкIэм дыкIыгьоу Анатолием чIым щыкIатIэжьыгъэ Убыхыбзэм ыужкIэ Адыгэбзэр, Адзыгьабзэм игъусэу, зэрэдунаеу тет бзэмэ анахьыжъмэ ыкIи анахь мэкъабэ зиIэмэ ащыщ. Арышъ, фэшъуашэу гулъытэ фамышIымэ Адыгабзэр (адырэ къафкъасыбзэхэри) жабзэм, бзэ IашIагъэм фэгьэхьыгъэу зыфэдэ щымыIэ дэхагъэхэр къэгьэшIыиымкIэ амалышхоу къытырэм имызакъоу, хэт ышIэн, ащи нахь уаймыжьэу шIэныгьэлэжьхэр, ушэтакIохэр тхыдэм икъогьонэпIэ мэрахъэмэ къакьонэгъэ шъыпкъэгъабэу амышIэхэрэмэ ахэзыщэн зылъэкIыщт IункIыбзэIух гъэшIэгъонмэ ащыщи хъун ылъэкIыщт.[2]