Тыркубзэ

Тыркубзэ — Тыркуем и къэралыгъуабз, тюрк бзэкупым хахьэ, ыужрэр Алтай бзэунагъом хахьэ. РыгущыIэрэ пстэур (дунаемкIэ) – нэбгырэ млн 65-рэ фэдиз.

Непэрэ тыркубзэр къыблэ-тыгъэкъохь (е тыгъэкъохь-огуз) кIэт-бзэкупым хахьэ. Дунаем тет бзэ пчъагъэ тыркубзэм фэблагъ – тэтэрыбзэр, башкирыбзэр, къэрэщае-балъкъэрыбзэр, узбекыбзэр, нэмыкIхэри.

Тыркубзэр - ар тюрк бзэ унагъом щыщ бзэу, Тыркуе Республикэм иофициальнэ бзэ ары. Ар цӀыф мелуан 80-м ехъурэм ябзэ шъыпкъ, нэмыкӀ къэралыгъохэми щызэрахьэ.

Тыркубзэм нэмыкӀ огуз бзэхэм зызэращиушъомбгъугъэр

Тарихъ

Тыркубзэм итарихъ илъэс мин пчъагъэм анэсы. Ар къыхэкӀыгъ пэрэпчъ тюрк бзэхэм, ау илъэс 1000-м ехъурэ къыкӀоцӀ зэхъокӀыныгъэшхохэр ышӀыгъэх. Осман империем илъэхъан арабыбзэмрэ персыбзэмрэ ябзэтхъэкӀхэр тыркубзэм къыхэхьагъэх. 1928-рэ илъэсым щегъэжьагъэу латин алфавитыр агъэфедэу хъугъэ. XX-рэ лӀэшӀэгъум ибзэ реформэхэм ащыщэу, латин алфавитыр къащтагъ, арап, перс гущыӀэхэр агъэмэкӀыгъэх.

ТхыкIэ

1928-рэ илъэсым Мустафа Кемаль Ататюрк латин алфавитыр ыгъэуцугъ, пэрэпчъ хьарыф арабхэр зэблихъугъэх. Джы тыркубзэм иалфавит хьарыф 29-рэ хэт.

Фонетикэ

Тыркубзэм макъэ 29 хэт, ахэм ащыщэу 8-р гущыӀэмакъ. Тыркубзэм имакъэхэр нахьыбэмкӀэ къызэрыкӀохэу щытых. Бзэм хэт макъэхэр зэкӀэлъыкӀокӀэ гъэнэфагъэ яӀ, ар вокал гармонием елъытыгъ. 1928-рэ илъэсым щегъэжьагъэу латин алфавитыр агъэфедэ. Ащ хэтых хьарыф 29, ахэмэ ащыщэу 6-р мэкъэзещэх, 23-р мэкъэзэращэх.

Тыркубзэм имакъэхэр:

1. Мэкъэзещэу 8
2. МэкъэзэращэкӀэ 21
3. Гармоние мэкъэзещэхэр

Бзэхабзэ

Тыркубзэм играмматикэ агглютинативнэ шӀыкӀэм тет. Суффиксхэр гущыӀэпкъым пагъэуцох, ащкӀэ гущыӀэм имэхьанэ зэблахъу е нэмыкӀ гущыӀэ лъэпкъ хашӀыкӀы. ГущыӀэухыгъэм ишӀыкӀэ SOV (субъект-объект-глагол) зэкӀэлъыкӀуакӀэм тет.

Тыркубзэм играмматикэ нэшанэхэм ащыщых:

1. Гущыӏэухыгъэм игъэпсыкӀэ: субъект-объект-глагол
2. АгглютинативнагъэмкӀэ гущыӀэхэр зэхэлъых
3. Гущыӏэзэгъусэхэр бэу щыӀэх
4. Глаголхэм ялъэныкъо гъэнэфагъэ яӀ

Лексикэ

Тыркубзэм илексикэ бай дэд. Ащ хэтых тюрк гущыӀэ шъыпкъэхэр, ау арабыбзэм, персыбзэм, франсыбзэм къахэкӀыгъэ гущыӀэхэри макӀэп. ЛӀэшӀэгъу блэкӀыгъэм инэуж тыркубзэр 'къабзэ' ашӀыным фэлэжьагъэх, хымэ гущыӀэхэр нахь макӀэ хъугъэх.

Диалектхэр

Тыркубзэм диалект зэфэшъхьафхэр иӀэх, ахэр чӀыпӀэ зэфэшъхьафхэм арылъ шӀыкӀэ-гъэпсыкӀэхэм ялъытыгъэх. Стамбул диалектыр литературнэ бзэм илъапсэу алъытэ.