Тыркубзэ
Тыркубзэ — Тыркуем и къэралыгъуабз, тюрк бзэкупым хахьэ, ыужрэр Алтай бзэунагъом хахьэ. РыгущыIэрэ пстэур (дунаемкIэ) – нэбгырэ млн 65-рэ фэдиз.
Непэрэ тыркубзэр къыблэ-тыгъэкъохь (е тыгъэкъохь-огуз) кIэт-бзэкупым хахьэ. Дунаем тет бзэ пчъагъэ тыркубзэм фэблагъ – тэтэрыбзэр, башкирыбзэр, къэрэщае-балъкъэрыбзэр, узбекыбзэр, нэмыкIхэри.
Тыркубзэр - ар тюрк бзэ унагъом щыщ бзэу, Тыркуе Республикэм иофициальнэ бзэ ары. Ар цӀыф мелуан 80-м ехъурэм ябзэ шъыпкъ, нэмыкӀ къэралыгъохэми щызэрахьэ.

Тарихъ
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Тыркубзэм итарихъ илъэс мин пчъагъэм анэсы. Ар къыхэкӀыгъ пэрэпчъ тюрк бзэхэм, ау илъэс 1000-м ехъурэ къыкӀоцӀ зэхъокӀыныгъэшхохэр ышӀыгъэх. Осман империем илъэхъан арабыбзэмрэ персыбзэмрэ ябзэтхъэкӀхэр тыркубзэм къыхэхьагъэх. 1928-рэ илъэсым щегъэжьагъэу латин алфавитыр агъэфедэу хъугъэ. XX-рэ лӀэшӀэгъум ибзэ реформэхэм ащыщэу, латин алфавитыр къащтагъ, арап, перс гущыӀэхэр агъэмэкӀыгъэх.
ТхыкIэ
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]1928-рэ илъэсым Мустафа Кемаль Ататюрк латин алфавитыр ыгъэуцугъ, пэрэпчъ хьарыф арабхэр зэблихъугъэх. Джы тыркубзэм иалфавит хьарыф 29-рэ хэт.
Фонетикэ
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Тыркубзэм макъэ 29 хэт, ахэм ащыщэу 8-р гущыӀэмакъ. Тыркубзэм имакъэхэр нахьыбэмкӀэ къызэрыкӀохэу щытых. Бзэм хэт макъэхэр зэкӀэлъыкӀокӀэ гъэнэфагъэ яӀ, ар вокал гармонием елъытыгъ. 1928-рэ илъэсым щегъэжьагъэу латин алфавитыр агъэфедэ. Ащ хэтых хьарыф 29, ахэмэ ащыщэу 6-р мэкъэзещэх, 23-р мэкъэзэращэх.
Тыркубзэм имакъэхэр:
- Мэкъэзещэу 8
- МэкъэзэращэкӀэ 21
- Гармоние мэкъэзещэхэр
Бзэхабзэ
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Тыркубзэм играмматикэ агглютинативнэ шӀыкӀэм тет. Суффиксхэр гущыӀэпкъым пагъэуцох, ащкӀэ гущыӀэм имэхьанэ зэблахъу е нэмыкӀ гущыӀэ лъэпкъ хашӀыкӀы. ГущыӀэухыгъэм ишӀыкӀэ SOV (субъект-объект-глагол) зэкӀэлъыкӀуакӀэм тет.
Тыркубзэм играмматикэ нэшанэхэм ащыщых:
- Гущыӏэухыгъэм игъэпсыкӀэ: субъект-объект-глагол
- АгглютинативнагъэмкӀэ гущыӀэхэр зэхэлъых
- Гущыӏэзэгъусэхэр бэу щыӀэх
- Глаголхэм ялъэныкъо гъэнэфагъэ яӀ
Лексикэ
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Тыркубзэм илексикэ бай дэд. Ащ хэтых тюрк гущыӀэ шъыпкъэхэр, ау арабыбзэм, персыбзэм, франсыбзэм къахэкӀыгъэ гущыӀэхэри макӀэп. ЛӀэшӀэгъу блэкӀыгъэм инэуж тыркубзэр 'къабзэ' ашӀыным фэлэжьагъэх, хымэ гущыӀэхэр нахь макӀэ хъугъэх.
Диалектхэр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Тыркубзэм диалект зэфэшъхьафхэр иӀэх, ахэр чӀыпӀэ зэфэшъхьафхэм арылъ шӀыкӀэ-гъэпсыкӀэхэм ялъытыгъэх. Стамбул диалектыр литературнэ бзэм илъапсэу алъытэ.