ХьэдэгъэлIэ Аскэр

ХьэдэгъэлIэ Аскэр

ХьэдэгъэлIэ Аскэр (1922 — 1999) Iоныгъо мазэм и 25-м, 1915-рэ илъэсым Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Хьатикъуае къыщыхъугъ.

ШIэныгъэлэжьэу, усакIоу, зекIолIэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр 1922-рэ илъэсым Iоныгъом и 20-м къуаджэу Хьатикъуае къыщыхъугъ. Сабыир дунаим щызэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьышхо хъущтми, нарт батырхэр ыгъэшэсыжьыщтми зыми ышIагъэп.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ училищым щеджагъ, Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр къыухыгъ. Зэошхэу нэмыц техакIохэм къыташIылIагъэм хэлэжьагъ. Зэо ужым Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым IофшIэныр щырегъажьэ ыкIи илъэс 63-рэ щэлажьэ. ИIофшIагъэ щытхъушхо къыфехьы, ыцIэ лъагэу еIэты. Аскэр наукэшхом игъогу теуцуагъ. Аспирантурэр къыухыгъ. Кандидат, нэужым доктор, академик хъугъэ. Ащ угъоен лъэныкъомкIэ Iофышхо ышIагъ. Адыгэ хэкум, Къэбэртае, Черкесием, хыIушъо Шапсыгъэм, Краснодар краим ащыугъоягъ. А илъэсхэм Аскэр ынаIэ эпосым лъэшэу тыридзагъ. Тбилиси аспирантурэм зэкIом, грузин шIэныгъэлэжьхэм нарт эпосым дэлэжьэным къыфагъэущыгъ, нахь кIагъэгушIугъ.

Лъэпкъ баиныгъэшхоу итэкъухьагъэ хъугъэр къыугъоижьыным кIуачIэу иIэр рихьылIагъ. ЗыфасIорэр тижэрыIо усэ шIагъохэр ары. Ахэр зышIэхэрэр, къэзыIуатэхэрэр къыхэгъэщыгъэнхэ ыкIи къэтхыжьыгъэнхэ фэягъ. Зэгъэфагъэу институтым иархив хэлъхьагъэу, етIанэ тхылъ шIыгъэу къыдэгъэкIыгъэнхэ фэягъ. Ащ къыкIэлъыкIоу ушэтынхэр яшIылIэгъэнхэу щытыгъ. ШIэныгъэлэжьхэр зыщызэIукIэхэу, фольклор наукэм къыгъэуцурэ Iофыгъохэм, шъхьадж иIорIотэ бай зыщытегущыIэхэрэр зэхэщэгъэнхэ, нэмыкI чIыпIэхэм ащашIырэ научнэ форум инхэм ахэлэжьэнхэ фэягъ. КъэбарIуатэхэм, тхыдэIуатэхэм, орэдыIохэм, джэгуакIохэм апае зэIукIэхэр, конференциехэр, фольклор-этнографическэ, фольклор-музыкальнэ экспедициехэр зэхэщэгъэнхэу щытыгъ. Джа зэпстэуми Аскэр иIахьышIу ахэлъ.

Лъэпкъ кIэным иугъоижьын къыфэдгъэзэжьмэ, нарт пщыналъэхэм, къэбархэм, орэдхэм ауж бэрэ зэрифагъ. Израиль, Америкэм, Тыркуем, Сирием ащыпсэурэ адыгэхэм яIорIуатэхэр къытхыжьыгъэх. «Адыгэ лъэпкъ эпосым сызыпэхьэм, ащ фэдизрэ сыпылъыщтми, илъэс 20-м ехъу ыхьыщтми, ары пакIошъ, нартмэ ялъагъо псыхъохэр, хыхэр, Атлантическэ океаныр зэпысагъэчыщтыми, тилъэпкъэгъухэр нахьыбэу зэрыс хэгъэгумэ саращэщтыми сшIагъэп. Ахэм яжэдэкIэу нарт пщыналъэхэр, къэбархэр, орэдхэр тхьапэм езгъэкIущтхэми, магнит лентэм тестхэщтми сшIагъэп», – ыIощтыгъ шIэныгъэлэжьым.

1971-рэ илъэсым ХьэдэгъалIэр Америкэм кIогъагъэ. СССР-мкIэ апэу зылъапэ Америкэм ичIыгу изыдзагъэхэм ар ащыщыгъ. КIубэ Щэбанэ икIэн къыщэжьыгъагъ. Ари псынкIагъэп. Архивыр СССР-м къэпщэжьыным пае типосольствэу Америкэм щыIэм Iизын къыIыпхын фэягъ. КIубэр Патерсон дэсыгъ. Iоф пстэури Аскэр зэпигъэфагъ. Письмэ атхыгъ консулэу, СССР-м и Посольствэ иятIонэрэ секретарэу Л.В. Щербаковым ыцIэкIэ. Мары ащ итхэгъагъэр: «Товарищу Л.В. Щербакову, консулу, второму секретарю Посольства СССР в Вашингтоне. Согласно Вашему совету я в г. Патерсоне составил опись текстов адыгского фольклора и адыгского народного эпоса «Нарты», отобранных из личного архива Шабана Кубова и предназначенного для передачи Адыгейскому научно-исследовательскому институту (Гоголя, 8).

Прошу Вашего разрешения на ввоз материалов в СССР».

Ащ описэу материалхэм ягъусэри гуилъхьажьыхи, кIэтхэжьыгъ. Архивыр тикъэралыгъо къырищэжьынэу Щербаковым Iизын къыритыгъ. Джар икъэщэжьыкIэу КIубэ Щэбанэ икIэн Аскэр къыщэжьыгъ.

1993-рэ илъэсым шэкIогъум и 25-м Аскэр апэу адыгэхэмкIэ Израиль кIуагъэ. Ащ къыщегъэжьагъэу мы мафэр адыгэм и Мафэу агъэмэфэкIы.

Нарт Саусэрыкъо нартхэм машIор къызэрафихьыжьыгъэм фэдэу Аскэри ахэм апэу анигъэсыгъ чIыгужъым иджэныкъо машIо ифэбагъэ, машIом иIугъо фабэ акIигъэуагъ. Къэралыгъо зэфэшъхьафхэм арыс адыгэхэм лъэмыдж афишIыгъ, гъогур къафызэIуихыгъ. Аскэр IэкIыб хэгъэгубэмэ ащашIэ, шIу ащалъэгъу, ащалъытэ. Ахэм ащыщэу Тыркуем 1998-рэ илъэсым фольклор-этнографическэ экспедициеу щыIагъэм сэри сыхэтыгъ. Ащ къыгъэлъэгъуагъ гуфэбэныгъэрэ шъхьэкIафэрэ ХьэдэгъэлIэ Аскэр къызэрэфыряIэр.

Аскэр адыгэ лIыхъужъ эпосэу «Нартхэр» зыфиIорэр 1968 – 1971-рэ илъэсхэм зэрегъафэ, зэхегъэуцо, гущыIапи, гущыIалъи, эпосыр къэзыIотэгъэ тхыдэуатэхэм ясурэтхэри, ущызгъэгъуази дэтэу тхылъибл хъоу къыдегъэкIы. Адыгэ сурэтышI IэпэIасэхэу, дунаим щызэлъашIэхэрэ Мэрэтыкъо Долэтрэ Хьапыщт Аисэрэ «Нартхэр» агъэкIэрэкIагъ. Мы IофшIэгъэшхомкIэ ХьэдэгъалIэм шIушIэгъэ ин адыгэ лъэпкъым фишIагъ.

Наукэм щылажьэхэрэм ашIэ нарт эпосыр зиемкIэ зэнэкъокъушхохэр зэрэщыIагъэхэр. Зы нэбгырэмкIэ IофшIэгъэ иныгъ эпосыр къэуугъоин, зэбгъэфэн, къыдэбгъэкIыныр, ау Аскэр ащ къыщыуцугъэп. Ушэтын инхэр эпосым ехьылIагъэу ышIыгъэх. Ахэм къатыгъэх монографиехэу «Героический эпос Нарты и его генезис» (Краснодар, 1967), «Героический эпос Нарты адыгских (черкесских) народов» (Майкоп, 1987), «Память нации. Генезис эпоса «Нарты» (Майкоп, 1997), «Память нации. Идейно-тематическое и художественное своеобразие героического эпоса «Нарты» (Майкоп, 2002).

Мыхэм шIэныгъэлэжьым инджылызыбзэмрэкIэ французыбзэмрэкIэ резюмехэр афишIыгъэх. ИIофшIагъэхэмкIэ къыгъэлъэгъуагъ ыкIи научнэ сообществэм шъыпкъэкIэ ыштагъ лIыхъужъ нарт эпосым ыкупкI адыгэу зэрэщытыр.

ШIэныгъэлэжьэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр Европэм икавказологхэм яобществэ зэIукIэшхоу ышIыхэрэм ахэлажьэщтыгъ. Ащ ежьи хэтыгъ. Англием, Голландием, Германием, Урысыем ащызэхащэрэ Iофтхьабзэхэм къащыгущыIэщтыгъ. Доклад гъэшIэгъонхэр къащишIыщтыгъ, секциехэр ащызэрищэщтыгъэх. Аскэр икIэщакIоу мы обществэм ия VI-рэ зэIукIэ Мыекъуапэ 1992-рэ илъэсым щыкIуагъ, дунаим ичIыпIэ зэфэшъхьафыбэмэ къарыкIыгъэ шIэныгъэлэжьышхохэр ащ къэкIогъагъэх. «Нарт эпосымрэ кавказ бзэшIэныгъэмрэ» ыцIэу, зэIукIэм иматериалхэр дэтхэу 1994-рэ илъэсым Мыекъуапэ тхылъ кIэракIэ къыщыдагъэкIыгъ.

1996-рэ илъэсым Мыекъуапэ республикэ конференциеу щыкIуагъэм хэлэжьагъэхэм ялъэIукIэ 2002-рэ илъэсыр ЮНЕСКО-м нартмэ я Мафэу ыгъэнэфэгъагъ. А унашъом елъытыгъэу Дунэе конференцие Налщык щыкIогъагъ. Джащ фэдэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр «Нартхэм ямашIо орэмыкIуас» зыфиIорэ фестивалыр чIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащызэхищагъ. ЕджапIэхэм, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм тилъэпкъ иэпос зэрэщызэрагъашIэрэр къызщагъэлъэгъорэ зэнэкъокъухэм шIэныгъэлэжьым гъунэ алъифыщтыгъ. Иунэе мылъкукIэ текIоныгъэр къыдэзыхыгъэхэм шIухьафтынхэр афишIыщтыгъ. КIэлэеджакIохэр нарт пщыналъэхэм якъэIонкIэ, нарт къэбархэм якъэIотэнкIэ, нарт лIыхъужъхэм ясурэтхэм яшIынкIэ зэнэкъокъущтыгъэх.

ХьэдэгъалIэр зэхэщэкIошхуагъ. Нарт томиблыр къызыдэкIыгъэр илъэс 25-рэ зэрэхъугъэр 1996-рэ илъэсым хагъэунэфыкIынымкIэ Iофышхо ышIагъ. ШIэныгъэлэжьхэми тхылъым осэшхо къыфашIыгъ. ГущыIэм пае, Сирием (Дамаск) щыпсэурэ шIэныгъэлэжьэу Адель Абдулсэлам Лащэм мырэущтэу къытхыгъ: «Нартхэм ятомибл адыгэхэм ядышъэ Iошъхьибл. ХьэдэгъалIэм адыгэмэ якIэн мыкIодыжьынэу ышIыгъ». Джон Коларуссо (Канада) профессор-кавказологым «Гадагатль сделал бессмертным духовное и культурное наследие адыгов… Семитомник «Нарты» больше поможет нации, чем деньги и оружие» ыIогъагъ. Профессорэу Сидельниковым (Москва) лъэшэу ыгъэшIэгъогъагъ ХьэдэгъалIэм ышIэгъэ Iофыр. Ары зыкIиIуагъэр: «Я удивлен богатырской работой составителя. Это огромное богатство адыгского народа».

Аскэр фэягъ нартхэр нэмыкIыбзэхэмкIэ къыгъэгущыIэнхэу. Адыгэ эпосыр цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм алъигъэIэсынэу, дунэе хъарзынэщым рилъхьанэу. Икъоу къыгурыIощтыгъэ ащ имэхьанэ. Джащ фэд томиблэу адыгабзэкIэ къыхаутыгъэу гъотыгъуае хъужьыгъэр къыдигъэкIыжьынэу фэягъ зы монографие игъусэу. А Iофыри ригъэжьэгъагъ, ау ар къыдэхъугъагъэп. Аскэр зыкIэхъопсыщтыгъэ Iофыр (томиблым икъыдэгъэкIыжьын) институтым фольклорымкIэ иотдел 2017-рэ илъэсым зэшIуихыгъ. Меценатэу Шъэумэн Хьазрэт иунэе мылъкукIэ томиблыр икIэрыкIэу къытырадзэжьыгъ.

Нарт лIыхъужъхэмрэ гуащэхэмрэ, Аскэр зэрэкIэхъопсыщтыгъэу, нэмыкIыбзэхэмкIи, гущыIэм пае, тыркубзэкIэ къэгущыIагъэх. Хъуажъ Фахьри къэбэртэябзэкIэ ыкIи тыркубзэкIэ «Нарт Саусэрыкъу» ыIоу тхылъ къыдигъэкIыгъ. Ащ къыдэхьагъэх Саусэрыкъо, Сэтэнае, Орзэмэдж, Тотрэщ афэгъэхьыгъэ текстхэр. Тхылъыр 2014-рэ илъэсым къыдэкIыгъ. Ежь Аскэри псаузэ «Нарт Лъэпшъ ищэбзэщэкI» ыIоу ыгъэхьазэрыгъагъэри тыркубзэкIэ къытырадзэгъагъ.

Аскэр зэрэтшIэрэр шIэныгъэлэжьышхоу ары, ау ащ изакъоп, ар поэт гъэшIэгъон. Адыгэ литературэм ихьаси лъэшэу щылэжьагъ. Усэхэр зыдэт тхылъ пчъагъэ къыдигъэкIыгъ. Ахэр Мыекъуапэ, Краснодар, Москва къащыхаутыгъэх. Аскэр усэн Iофым къыфэзыгъэущыгъагъэр Пушкиным ипоэмэу «Тазит» зыфиIорэр арэу зэрэщытыр бэрэ къыIотэжьыщтыгъ. Лъэшэу фэрэзагъ икIэлэегъаджэу Къудаикъо Рэщыдэ. Ежь къызэриIотэжьыщтыгъэмкIэ, итэтэжъэу ЛIымафэ къыфиIуатэщтыгъэ хъишъэмэ ащыщ горэ усэкIэ къыIотэжьы шIоигъо хъугъагъэ. Джащ тхэныр щыригъэжьэгъагъ.

ХьэдэгъалIэм усэкIэ ытхыгъэ поэмэу «Адыгэм ыпхъу» зэ уеджагъэмэ, щыгъупшэгъуай. Аскэр ихудожественнэ творчествэ зэманыжъым адыгэм ищыIэкIагъэ, хэгъэгу зэошхом адыгэмэ щыIэкIакIэу яIэ хъугъэм чIыпIэшхо щаубыты.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр цIыфхэр шIу ылъэгъущтыгъ, хьалэлыгъ, хъяр зиIи къин зиIи ыIэ афищэищтыгъ. Тэ, иIофшIэгъухэм, къытфэгумэкIыщтыгъ. ЫнаIэ къыттетыгъ, тиIофшIагъэхэм гъунэ алъифыщтыгъ. Наукэ иным куоу тыхищэ шIоигъуагъ.

Адыгэ лъэпкъ культурэм, наукэм иIахьышIу ахишIыхьагъ, щытхъушхуи къылэжьыгъ. Аскэр Урысые Федерацием культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, республикэм шIэныгъэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху, Адыгэ Республикэм инароднэ поэт, «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIорэ медалыр къыфагъэшъошагъ, Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо премие илауреат, Дунэе Адыгэ академием иакадемик, къалэу Шъачэ, поселкэу ПсышIуапэ, къызыщыхъугъэ Хьатикъуае, районым, къуаджэхэу Нэшъукъуае, Щынджые яцIыф гъэшIуагъ. Европэм икавказоведхэм яобществэ хэтыгъ. Игугъу дахэкIэ ашIыжьы. Институтым IорIуатэмкIэ иотдел шIэныгъэлэжьым ыцIэкIэ 2017-рэ илъэсым Дунэе симпозиумэу шIэныгъэлэжьыбэ зыхэлэжьагъэр зэхищэгъагъ. Мыгъи шIэныгъэлэжьыр къызыхъугъэр илъэсишъэ зыщыхъурэм ащ фэдэ Iофтхьабзэ фызэхэтщэщт. Ыпэрэ симпозиумым иматериалхэр къыдэдгъэкIыгъагъ, мыгъи ар тыгу хэлъ. ШIэныгъэлэжьым икъуаджэ Iэнэ хъурае щызэхатщэ тшIоигъу, иIофшIагъэхэм ябиблиографие къыдэдгъэкIынэуи тегупшысэ. Аскэр ищыIэныгъэ, инаучнэ ыкIи итворческэ гъогу къатегущыIэрэ къэтынхэр тэгъэхьазэрых. Литературнэ-художественнэ журналитIоу республикэм къыщыдэкIыхэрэм, АРИГИ-м инаучнэ журналэу «Вестникым» Аскэр фэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр къащыхэтыутыщтых.