Адыгэ Нып

Адыгэ Нып (Адыгэ быракъ, Адыгэ лъэпкъым и Нып) — джырэ зэманым хасэхэм, лъэпкъыгъохэм, ыкIи Адыгеим я ныпэу щыт.

2011 гъэм щегъэжьагъэу адыгэ лъэпкъым мэлыжъыхьым и 25 мафэр адыгэ ныпым и мафэу траӀуагъ.

ЗэшӀотыкӀэр

Ныпым и теплъэр плӀэмый фэкӀыхь уцышъоу щыт, бгъуагъэмрэ кӀыхьагъэмрэ зэрэзэфыщытыр — 2:1. Ежь ныпым ыкӀцӀым дышъэ жъуагъо 12 чищ зэтелърэ апэхэмкӀэ дэгъэзыягъэу тетых.

Тетым и мыхьанэр

Жъуагъо пшъыкӀутӀым адыгэ лъэпкъ пшъыкӀутӀыр ягъэлъагъо, чищым ягъэлъагъор адыгъэпщ лъэкъуищ нэхъ жъыдыдэхэра, зэтелъу (зэрыдзао) зэрщытхэр — зэрзэкъотхэра. Удзыфэм игъэлъагъор — дунеир, гъашъэр, адыгэ хэкур джоо.

ПэмыкӀ гурыӀогъохэмкӀэ — чищыр Лъэпшъ и цӀэкӀэ ныпым хагъэхьао къоӀохур; удзыфэр — мыслымэн дин.

Тарихъ

Зы къэбарым къызэриӀорэмкӀэ ныпыр Тыркуем и пачъыхьым и шъуызым (адыгэ лъэпкъым къыхэкӀыгъэу аIо) ежьым иӀэкӀэ хидыкӀао къыхокӀыр, ныпым и тхыпхъэр Шотлэндым щыщ Уркуарт Дэвидым и Ӏэшъагъэу пачъыхьгуащэм ӀэкӀэхьагъэу.

ЕтӀуанэ хъыбарымкӀэ ныпыр езы Уркуартым ишъри адыгэхэм яӀэкӀигъэхьа XIX лъэхэнэм и 36 гъэм.

А ныпыр адыгэ лъэпкъым я хуитыныгъэ пэщытыным Урыс-Адыгэ заом нэхъ лъэш ишъын хуейт, абым шъхьэкӀэ Британием (гугъэ зиӀэтэми Урысейми ходу Адыгэ Хэкур зыӀэкӀигъэхьэну) и унафэкӀэ ныпыр ишъат Уркуартым.

Ныпхэр

Илъэсэу агъэфедэрэр	Хэгъэгур	Къэбархэр
1600s–1810	Къэбэртай Пщыгъо	Къэбэртае къыгъэфедэрэ ятамыгъэ. Мазэныкъо фыжьыр, Ислъамым пай. Жъогъуищыр егъашӀэм, лъэпкъыпӀэм, гухэлъхэм ятамыгъэх. Щэбзхэр зэо кӀуачӀэмрэ зыухъумэжьынымрэ ятамыгъэх.
1732–1805	Къэбэртай Пщыгъо	Нып уцышъом япэрэ шъуашэ Къэбэртай Хэгъэгум инып зыкӀыгъугъ. Ащ исурэт хэкум итамыгъэ къытекӀыгъ. Ныпым ит жъогъуищыр Къэбэртэим итарихъ шъолъырищыр ары: Къэбэртай ЦӀыкӀур, Бахъсэн ыкӀи Къашхьэтау.
1805–1822	Къэбэртай Пщыгъо	Гъожьырэ фыжьырэ хэмытэу. Мы ныпыр пщышхо Жанхъот Къущыкъу зий.
Early 1800s– 1830	Адыгэ Хэку	Адыгэ хэгъэгу зэкъуагъэу зэхэуцожьыгъэм иапэрэ ныпэу ашӀагъэу ашӀэрэр ары, Адыгэ дзэпщ заулэмэ аштагъ. Зэкъуагъэм къыдызыгъэуцогъэ шъолъыр ижъугъуищымэ афэдэу жъугъуий тет. Адрэхэм афэмыдэу дышъэу тетхэр шӀуцӀэхэмкӀэ зэблахъугъэх. Ислъам тамыгъэхэр, сэшхохэр хэтыгъэхэу нэмыкӀ шӀыкӀэхэри щыӀагъэхэу къаӀуатэ. Ащ фэдэ зы шӀыкӀэ 1840-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 26-м Абын пытапӀэм адыгэхэр зыщытебанэхэм гарнизоным къыӀахыгъагъ.
1830 – 21 May 1864	Адыгэ Хэку (Шъхьафитныгъэ Хасэ)	Занэкъо Сэфэрбий ыухэсыгъэу, мы ныпыр 1830-рэ илъэсхэм къащегъэжьагъэу Адыгэ хэгъэгум ыцӀэкӀэ агъэфедэщтыгъэ, 1860-рэ илъэсым Адыгэ Хасэм (Шъхьафитныгъэ Хасэ) официальнэу ыштагъ. ШхъонтӀагъом чӀыопсымрэ ислъамымрэ къагъэлъагъо. Дышъэ жъогъо пшӀыкӀутӀур Адыгэ хэгъэгум чӏыпӏэу ары, шъоу хъурэеу хэтыгъэхэр — ахэр къыхэнагъэх — мамырныгъэм зэрэпылъхэм, къяуалӀэхэмэ зызэраухъумэжьыщтым итамыгъэх. Ӏаткъуадж заом ыуж 1864-рэ илъэсым Адыгэ хэгъэгур зэхэзыкъутагъэхэм ныпыр агъэуцугъ.
1836	Адыгэ Хэку	Мы ныпыр жъугъэ шъхьагъырытхэр, шабзэхэр дышъэкӀэ гъэлыдыгъэхэу, ӀэкӀэ зытедэжьыгъэр Осмэн Пачъыхьыгъом щыӀэгъэ адыгэ бзылъфыгъ. Псыфабэ къушъхьэ тӀуачӀэм 1836-рэ илъэсым щызэхащэгъэгъэ зэхахьэм ар къыщагъэлъэгъуагъ, щагъэшъыпкъэжьыгъ, щаштагъ.
1837	Адыгэ Хэку	Адыгэ ныпым изы теплъ. Ныпым зызиушъомбгъурэм пкъыгъо зэфэшъхьафхэм къахашӀыкӀыщтыгъэ, ащ къыхэкӀэу ышъо.
1837	Адыгэ Хэку	1837-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 6-м Атӏэкӏум зэхахьэ щызэхащагъ, ащ Джон Лонгворт, Джеймс Белл, лъэпкъ пстэуми ялӀыкӀоу нэбгырэ 1000 хэлэжьагъ. Зэхахьэм ипащэр Хьаудыкъо Мансур щытыгъ. Мы ныпыр зэхахьэм щагъэфедагъ.
Мэлылъфэгъум и 24-м 1992 – Мэкъуогъум и 7-м 2007	Адыгэй	Адыгэим иапэрэ ныпыр. Дышъэ шъуашэр коц гъэжъагъэм итамыгъэу агъэфедэжьыгъ.
Мэкъуогъум и 7-м 2007–Джы	Адыгэй	Адыгэ Республикэм иджы ныпыр. Тарихъ ныпым нахь пэблагъ.
1864–Джы	ЩыIэп	Адыгэ диаспорэм инып.

Адрэ Адыгэ ныпхэр

Илъэсэу агъэфедэрэр	Хэгъэгур	Къэбархэр
1382–Щылэ мазэм и 22-м 1517-рэ илъэс	Бурдж Мэмлукхэр	Мысыр Адыгэ мамлукхэм янып.
?-я 16-рэ лӀэшӀэгъур	Адзыгъой	Адзыгъой ныпыр, João Freire икартэм тетэу.
1641	Къэбэртай ЦӀыкӀум икоалицие	1641-рэ илъэсым бэдзэогъум и 12-м Балъкъыпс заом щызэгохьэгъэ Инал пщыгъохэм коалиционнэу агъэфедэщтыгъэ ныпыр.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Къундэт Пщыгъо	Къундэт Пщыгъом и нып.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Тамбий	Тамбийхэм я нып. (лӏэкъолъэш)
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Къетыкъо Пщыгъо(Къетыкъой)	Къетыкъо Пщыгъом и нып.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Бэчмырзэ Пщыгъо (Бэчмырзей)	Бэчмырзэ Пщыгъом и нып.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Мышъэост Пщыгъо (Мышъэостей)	Мышъэост Пщыгъом и нып.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Мудар Пщыгъо (Мударей)	Мудар Пщыгъом и нып.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Хьатӏэхъущыкъо Пщыгъо (ХьатIэхъущыкъой)	Хьатӏэхъущыкъо Пщыгъом и нып.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Талъостан Пщыгъо (Талъостэней)	Талъостан Пщыгъом и нып. 1816-рэ илъэсым зэуагъэм урыс дзэм къыщыубытыгъ
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Къэбэртай ЦӀыкӀу	Къэбэртай ЦӀыкӀум и нып. Мудар ыкӀи Алхъо унагъохэм ятамыгъэхэр тет.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Алхъо Пщыгъо (Алхъой)	Алхъо Пщыгъом и нып.
?–я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Мэртазей	Мэртазэхэм я нып. (Дыжьыныгъо оркъ)
я 19-рэ лӀэшӀэгъур	Андзорей	Андзор Мухьэмэд-Мырзэ и нып.
1848–1859	Адыгэ Хэку	Наиб Мыхьэмэд Амин и нып.
1848–1859	Наиб Мыхьэмэд Амин	Кавказ Имамат и нып.
1859	Бжъэдыгъухэр	Бжъэдыгъу нып.
1864	Шапсыгъэхэр	Шапсыгъэ нып.
1860	НатIхъуаджхэр	НатIхъуадж нып.
Гъэтхапэм и 6-м 1917 – Шэкӏогъумаз и 30-ым 1922	Темыр Кавказым щыпсэурэ лъэпкъхэм язэфэс	Темыр Кавказым щыпсэурэ лъэпкъхэм язэфэсым и нып.

ТехьэпӀэхэр