Адыгэй
|
Адыгэ Республикэ | |||||
| |||||
| [[File:Map of Russia - Template:Type subject RU%20of%20Map of Russia - Adygea.svgTemplate:Type subject RU (2008-03).svg|350px|Республикэ Адыгэ на карте России]] | |||||
| Къэрал уэрэд: «Адыгеим икъэрал орэдыр» | |||||
| Къалэ нэхьышъхьэр | Мыекъуапэ | ||||
| И инагъыр - Псори |
80-нэ 7 600 км² | ||||
| Джылэр - Псори |
74-нэ | ||||
| ВРП - Зэхэту, иджырей уасэхэмкӀэ |
76-нэ 29,1 млрд. руб. (2007) | ||||
| Федерал куейхэр | Ипшъэ | ||||
| Эконом куейхэр | Ишъхъэрэ Къаукъаз | ||||
| Нэхъышъхьэбзэр | адыгабзэ, урысыбзэ | ||||
| ЛIышъхьэ | КъумпӀыл Мурат | ||||
| Правительствэм и Тхьэматэ | КъумпIыл Мурат | ||||
| Хабзэр къыдэзгъэкӀ тхьэматэр | Иванов, Анатолий Джэрджэ ыкъо | ||||
| УФ-м и къэралым и кодыр | 01 | ||||
| Зэманыгъуэр | UTC {{{FSUTC}}} | ||||
Адыгей е Адыгэ Республик — Урысые Федерацием исубъект, республикэу ащ хэт. Къыблэ федеральнэ шъолъырым хэхьэ, Темыр-Кавказ экономическэ районым щыщ. Къэлэ шъхьаӀэр — Мыекъуапэ.
Анклавэу щыт: республикэм ичӀыналъэ лъэныкъуабэкӀэ Краснодар краим ичӀыналъэ къеуцухьы.
1922-рэ илъэсым бэдзэогъум и 27-м Пшызэ-ШӀуцӀэ хы шъолъырым и Мыекъопэ ыкӀи Екатеринодар отделхэм ащыщхэм ары Черкесскэ (Адыгейскэ) автоном хэку зыфиӀорэр зэхащагъэр, 1922-рэ илъэсым шышъхьэӀум и 24-м Черкесскэ (Адыгейскэ) автоном хэкур Адыгейскэ (Черкесскэ) автоном хэкукӀэ зэхахъожьыгъ. 1928-рэ илъэсым шышъхьэӀум Адыгейскэ автоном хэкукӀэ зэхахъожьыгъ, 1991-рэ илъэсым бэдзэогъум и 3-м Адыгэ Советскэ Социалистическэ Республикэу зэхахъожьыгъ. 1992-рэ илъэсым гъэтхапэм и 23-м джырэ цӀэр къыфаусыгъ.
Къэралыгъо бзэхэр: адыгабзэр ыкӀи урысыбзэр.
Адыгеим республикэ статусыр минрэ шъибгъурэ тIокIиплIрэ пшIыкIузрэ илъэсым иIэ хъугъэ. ЛIышъхьэрэ къэралхасэрэ хадзыгъ. Джы Адыгеим нып, гимн, тамыгъэ иIэх. Гъэтхапэм ипшIым минрэ шъибгъурэ тIокIиплIрэ пшIыкIутфрэ илъэсым Конституциер аштагъ. Адыгэир цIыф лъэпкъыбэ зыщыпсэурэ республик. Мыщ зэгурыIохэу урысхэр, адыгэхэр, ермэлхэр, нэгъойхэр, курдхэр, урымхэр, чэчэнхэр ыкIи нэмыкIхэр щэпсэух.
Физико-географическэ характеристикэр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Географие
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]
Урысые Федерацием икъыблэ-къохьапӀэ лъэныкъо республикэр щыт, Пшызэ исэмэгу нэпкъ Ӏус, Пшызэ шъолъыр дэкӀуаеу (ПшызэшъхьаӀу) щыӀэм ыгупчэ ыкӀи Темыр-КъохьапӀэ Кавказым итыгъэкъокӀыпӀэ къушъхьэ тхыхэр еубытых.
Республикэм ичӀыпӀэ шъхьаӀэ Пшызэ ипсыхъо къыхэхьэрэ псыхъо шъхьаӀитӀум: Лабэрэ Шъхьагуащэрэ ябассейн хэт ыкӀи параллель 44° ыкӀи 45° СШ азыфагу ит. 45-рэ параллелыр Краснодар псыубытыпӀэм ыкӀи Пшызэ шъолъыр итырку къыпекӀу, 44-р къушъхьэ чӀыпӀэхэу Псэнодахъо гум ыкӀи пос. Гузерипль апэблагъэхэм ащыпекӀу, 40-рэ меридианыр гупчэм фэдэу республикэм итырку къыпекӀу, Лагонакэ къушъхьэ лъагэм игупчэ, Мыекъуапэ тӀэкӀу нахь къохьапӀэкӀэ ыкӀи ст. Джаджэ ащыпекӀу.
Адыгеир Краснодар краим и Красноармейскэ, Динскэ, Усть-Лабинскэ, Курганинскэ районхэм ыкӀи къалэу Краснодар ычӀэгъ итхэм тыгурыгъазэу, къыблэкӀэ къалэу Шъачэ и Адлерскэ, Лазаревскэ, Хостинскэ районхэм, тыкъокӀыпӀэкӀэ Апшеронскэ, Белореченскэ, Северскэ районхэм ыкӀи къалэу Горячий Ключ, тыкъохьапӀэкӀэ Мостовскэ, Лабинскэ ыкӀи Курганинскэ районхэм апэгъунэгъу.
Адыгэ Республикэм ичӀыгу инагъэр - километрэ плӀэмыем 7790-рэ мэхъу. Игъунапкъэхэм якӀыхьагъэр - километрэ 900 мэхъу. Республикэм ичӀыгу темыр лъэныкъомкӀэ къыщегъэжьагъэу къыблэмкӀэ нэс зэрэкӀыхьэр - километрэ 208-рэ мэхъу, къохьапӀэмкӀэ къыщегъэжьагъэу къокӀыпӀэмкӀэ нэс - километрэ 165-рэ мэхъу.
Псыхэр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Къушъхьэхэр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]
Чӏыопс байныгъэхэр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Адыгэ Республикэм имэз байныгъэхэр бэу щыӏэх, ахэр ичӏыгу щыщэу щынэкӏыбгъум нахьыбэ зыубытыхэрэр. Мыщ ичӏыгу кӏоцӏ къыщагъотыгъэх чӏыопс гъэзыбэ мыинэу, ухъумэпӏэ материалхэр бэу щыӏэх (мыжъо цӏыкӏухэр, пшахъо, ятӏэ, мыжъо фыжь), республикэм ибгы лъэныкъо дышъэ чӏыпӏэ цӏыкӏухэр, гъучӏ материалхэр щыӏэх.
Сыхьат шъолъыр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Адыгэ Республикэр Москва и сыхьат шъолъырым ит. Сыхьат шъолъырыр: UTC+3.
Климатыр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Климатыр шъабэу ыкӏи фабэ ӏэтыгъэ. Хэкум и климат зэрэзэтеуцорэм анахь зэхъокӏыныгъэ фэзышӏырэр атмосферэм и циркуляциер ары. Мы чӏыпӏэм и климат ыкӏи цӏыфхэм зыщагъэпсэфынымкӏэ мэхьанэшхо зиӏэр тыгъэр къызэрэпсырэ уахътэр ары. Зэрэщытэу тештэмэ, республикэм илъэсым мафэ нэфых 200-м къыщегъэжьагъэу 250-м нэс щыӏэх; тыгъэм къыхэкӏырэ радиациер зэкӏэ зэхэлъхьагъэу квадратнэ сантиметрэ пэпчъ килокалорие 115-120-рэ мэхъу.
Климатым изытет нахьыбэу къэзыгъэнэфэрэр республикэм ичӀыпӀэ зэрэщытыр ары, апэ рапшӀэу, мыущтыгъурэ хы ШӀуцӀэр зэрэпэблагъэр, чӀыпӀэм ибгъугъэ, Темыр-КъохьапӀэ Кавказым икъушъхьэ тхыхэм ялъагэ, язэхэуцокӀэ ары. Хы ШӀуцӀэр фэбагъэмкӀэ «аккумулятор» дэгъу, гъэмэфэ уахътэм ар зэрегъэуӀушъ, кӀымэфэ лъэхъаным чӀыпӀэу къегъэшъыхьагъэхэм тӀэкӀу-тӀэкӀузэ аритыжьы. Ащ дакӀоу псыгъэ зыхэлъ жьыбгъэхэр къызыщыхъухэрэ чӀыпӀэу зыфаӀорэ хы ШӀуцӀэ циклоныр къыщыхъу. Ежь Кавказ къушъхьэхэм къохьапӀэ лъэныкъом къикӀырэ жьыбгъэ псыгъэхэр къаубытых, гъэтхэ-гъэмэфэ лъэхъаным республикэм ичӀыгу икъоу псыгъэ хэлъыным фэлажьэх. Ащ къыхэкӀэу Адыгеим къещхырэ ощхым ипчъагъэ, гущыӀэм пае, Краснодар краим итымыгъупцӀэ чӀыпӀэу итыр тӀокӀэ нахьыб. Ощх зыщыщхыгъэ мафэхэм япчъагъэ зэкӀэмкӀи илъэсым 115 — 150-рэ мэхъу. Мэфэ фабэх
Республикэм ичӀыналъэ пстэуми ощх-уашхэр зэфэдэу къащещхыхэрэп, анахьэу къушъхьэ ыпэ-къушъхьэ чӀыпӀэхэм. ЗэкӀэмкӀи ахэм япчъагъэ лъагэ зэрэхъурэм елъытыгъэу хэхъо. Ау ощх-уашхэхэм ягощын чӀыпӀэм иорографие лъэшэу ыкӀишӀукӀэ зыкъырегъашӀэ. Джащ фэдэу Лэгъонакъэ къушъхьэ тхыцӀэм итыгъэкъокӀыпӀэ чӀыпӀэ «орографическэ экран» шъхьафэу щыт, ащ ыпашъхьэ ощх-уашхэхэм япчъагъэ зэу къыщехъо. Илъэс гурытымкӀэ анахь ощх-уашхэу къещхыгъэр (2744 мм) Белореченскэ къушъхьэ дэкӀыпӀэм щатхыгъ.
ЧӀыпӀэм ижьыбгъэ режим чӀыпӀэм иорографие епхыгъ. Джащ фэдэу Дахъо жьыбгъэу къыщыкӀорэр тыгъэкъохьапӀэ ыкӀи тыгъэкъокӀыпӀэ-тыгъэкъохьапӀэ лъэныкъохэмкӀэ нахьыбэу къыщекӀуалӀэ, Пшызэ икъушъхьэ тӀуакӀэ дэт псэупӀэу Гузэрыплъ — тыгъэкъохьапӀэ, тыгъэкъохьапӀэ-тыгъэкъокӀыпӀэ, тыгъэкъокӀыпӀэ ыкӀи тыгъэкъокӀыпӀэ-тыгъэкъохьапӀэ лъэныкъохэмкӀэ. ЧӀыпӀэм ижьыбгъэ псынкӀагъэ зэпштэмэ, мыин. Жьыбгъэшхохэр нахьыбэу зыщыкӀохэрэр кӀымэфэ уахътэр ары ыкӀи атмосфернэ фронтхэр къызэрэблэкӀыхэрэм ар епхыгъ. Къушъхьэ ыкӀи къушъхьэ лъапэ чӀыпӀэхэм яжьыбгъэ режим нэшанэу хэлъыр къушъхьэ-тӀуакӀэ жьыбгъэхэр зэряӀэхэр ары.
Адыгеим ичӀыгу итыгъэкъокӀыпӀэ-тыгъэкъохьапӀэ зэпэчыжьэу зэрэщымытым (км 200-рэ фэдиз) емылъытыгъэу, республикэм иклимат зэфэшъхьафыбэу щыт. ИтыгъэкъокӀыпӀэ чӀыпӀэ тӀупӀэу щытым климат зэфагъэ иӀ, къушъхьэ лъапэ чӀыпӀэм климат фабэ, псылъэ щыщыт, итыгъэкъохьапӀэ чӀыпӀэм къушъхьэ лъагэхэм ячъыӀагъэ щыщыт.
Зэрэпсаоу климатическэ ресурсхэр мэкъумэщым, промышленностым, транспортым, рекреацием яхэхъоныгъэ фэшӀ дэгъух. Климатическэ нэшанэхэр илъэсым иуахътэхэм анахь дэгъоу къащыхэщых.
Республикэм икӀымафэ осыгъо макӀэу, фэмыжъоу, шъабэу щыт. Илъэс зырызхэм ар занэкӀэ къащежьэ. НахьыбэмкӀэ кӀымафэм ыпэкӀэ пӀалъэ зыгорэкӀэ нахь кӀыхьэу е нахь кӀэкӀэу къыхэфэ. А уахътэ зэкӀэм къыкӀоцӀ чъыӀэ-фэбэ зэблэхъуныгъэхэр, осхэр зэкӀэ зыщыткӀухьэхэрэр зэпымыоу мэхъух. ГурытымкӀэ, Адыгеим икӀымафэ тыгъэгъазэм иапэрэ тхьамафэ къыщежьэ, ащ дэжьым гурыт мафэ температурэр 0°С-м нахьыбэу къыщымыкӀоу мэхъу, ау кӀымафэр къызыщежьэрэ пӀалъэр зэблэхъу зэпыт: илъэс фабэхэм бжыхьэр щылэ мазэм ыгузэгу нэс къыщыкӀухьэу, шъабэу гъатхэм хэхьажьы зэхъу, илъэс чъыӀэхэм кӀымафэр шэкӀогъум къыщежьэу, гъэтхапэм ыкӀэм нэс къыщыкӀухьэу мэхъу. КӀымафэ мазэхэм анахь чъыӀэр щылэ мазэр ары. Ащ илъэсыбэ гурыт температурэр къушъхьэ тӀуакӀэмкӀэ −2,0°С-м къыщегъэжьагъэу −4,4°С-м нэс мэчъэ. КӀымафэ уахътэм чъыӀэшхохэр къыхэх
Осыр къызэрэтесыгъэм илъэгагъэ Адыгеим ичӀыпӀэ шъофхэм ащымакӀ: см 6 — 10, къушъхьэ ыпэкӀэ ыкӀи къушъхьэ чӀыпӀэхэм см 50-м къыщегъэжьагъэу м 2 — 5-м нэсэу щэчъэх. Осым ианахь лъэгапӀэ (м 6,1-рэ) къушъхьэ купэу Фыщт щатхыгъ. Адыгеим ичӀыпӀэ шъофхэм чӀыгур зэрэщычъыӀэрэр см 15 — 30-м ехырэп.
Гъатхэр къызэкӏом, Азием и барическэ максимумыр нахь макӏэ мэхъу, ащ ипшъэкӏэрэ лъэныкъо къокӏыпӏэмкӏэ зеӏэжьы. Ащ къыхэкӏэу, Средиземнэ хым къикӏырэ циклонхэм къокӏыпӏэмрэ къокӏыпӏэ-темырымрэкӏэ кӏонхэ амал агъоты. Ахэмэ адэгъусэу къыблэмрэ къыблэ-къохьапӏэмрэ къикӏырэ жьы фабэхэр къэкӏох, ащ къыхэкӏэу жьым ифабагъэ псынкӏэу хэхъо, чӏыгур мэткӏу ыкӏи мэфабэ. Адыгеим игъатхэ циркуляцием инэшанэ шъхьаӏэр атмосферэм ипроцессхэр зэрэзэблэхъужьыхэрэр ыкӏи жьы массэхэр псынкӏэу зэрэзэблэкӏыхэрэр ары.
Шъофым гъатхэр пасэу къэкӏо (илъэс пчъагъэм иапэрэ мазэхэм ялъытыгъэу, мазаем иаужырэ мафэхэм - гъэтхапэм ипэрэ мэфипшӏым). Къушъхьэхэм, метрэ 2000 лъагагъэм, гъатхэр къэкӏо гъэтхапэм иаужырэ мафэхэм е нахь кӏасэу. Гъэтхапэм ипэрэ мафэхэм ос къэнэжьыгъэ щыӏэжьэп, ыкӏи чӏыгур зэкӏэ мэткӏужьы мазаем къыщегъэжьагъэу. Гъатхэм фабэр псынкӏэу хэхъо. Гъатхэр къызэкӏорэм щегъэжьагъэу мэфэ 15 нахь темышӏэу: гъэтхапэм къыкӏоцӏ жьым ифабагъэ градус +5-м нэсы, ыкӏи мэлылъфэгъум и 10-20-м градус +10-м нэсы. А уахътэм ехъулӏэу чъыӏэ къэхъужьырэп.
Гъэмафэм жьы массэхэм язекӏуакӏэ нахь макӏэ мэхъу. Ошъогум ищытыкӏэ нахьыбэрэмкӏэ зэлъытыгъэр азор ыкӏи арктикэ антициклонхэм япсынкӏагъэ макӏэкӏэ зекӿуакӏэ ыкӏи тыгъэм къыхэкӏырэ фабэр ары. Адыгеим гъэмафэр мэфэ 140-150-рэ мэхъу. Республикэм ишъоф лъэныкъо гъэмафэр къэкӏо накӏом ипэрэ Ӏахьэм, къушъхьэ лъапэхэм мэфэ 10-15-кӏэ нахь кӏасэу, ау къушъхьэхэм, хым инэпкъ елъытыгъэу метрэ 1700-1800 лъагагъэм нэс, мэкъуогъум ипэрэ Ӏахьэм. Илъэсым имазэ нахь фабэм, бэдзэогъум, жьым ифабагъэ ику итэу шъофым градус +23,2 мэхъу, къушъхьэ лъапэхэм градус +20...+22 мэхъу. Шъофым гъэмафэр фабэ ыкӏи гъушъ, къушъхьэ лъапэхэм нахь чъыӏэтагъ. Къушъхьэ лъагэхэм жьым ифабагъэ зэпымыоу градус +10-м ыкӏи нахьыбэ хъурэп.
Гъэмафэм къещхыхэр нахьыбэмкӏэ ощхышхо-къэбзeу мэхъух. Фабэ лъэхъанэм къыкӏоцӏ шъофым миллиметрэ 300-м щегъэжьагъэу 400-м нэс къыщещхы. Къушъхьэ лъапэхэм а лъэхъанэм къыщещхырэр миллиметрэ 500-550-м нэс мэхъу, ау къушъхьэхэм миллиметрэ 800-1000-м нэс къыщещхы.
Бжыхьэр Адыгэ шъолъыр тӀуакӀэм щэкӀуагъэм ыкӀэм — чъэпыогъум ыпэу, къушъхьэ лъапэхэм мэфи 10—15-кӀэ нахь псынкӀэу къыщежьэ. Бжыхьэм икъежьэгъу фабэ зэпымыоу, чъыгъэу, тыгъэу щыт («бабье лето»). Чъэпыогъум ыятӀонэрэ ныкъо фабэу щытыгъэр 10°С-м къехыжьэу, мэкъумэщ культурэхэм явегетацие чанэу зыщыкӀорэр аухы, апэрэ уаехэр къыхэщых. Ощххэм зэпымыоу къещхыхэу хъухэ. ШэкӀогъум ыгузэгу фабэу щытыгъэр +5°С-м къехыжьэу, мэкъумэщ культурэхэм явегетацие зэпыугъэ мэхъу.
Тарихъыр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]1991-рэ илъэсым нэс - Краснодар краим хэхьэрэ Адыгэ Автоном хэку. 1991-рэ илъэсым идекабрэ - 1992-рэ илъэсым ищылэ мазэхэм Адыгэ Республикэм и Совет Шъхьаӏэ идепутатхэр хадзыгъэх. Адыгеим итарихъкӏэ апэрэ парламентыр зэхащагъ. 1993-рэ илъэсым ар Законодательнэ Зэӏукӏэгъу (Хасэ) хъугъэ, ыкӏи 1995-рэ илъэсым Къэралыгъо Совет - Хасэ хъугъэ.
1992-рэ илъэсым ищылэ мазэ республикэм иапэрэ президентэу Джэрым Аслъан хадзыгъ, 1992-рэ илъэсым имарт мазэ - Адыгэ Республикэм и Совет Шъхьаӏэ иапэрэ тхьаматэу Лӏэуж Адам хадзыгъ. 2002-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 2007-рэ илъэсым нэс Адыгеир Совмэн Хьазрэт зэрихьагъ, 2007-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 2017-рэ илъэсым нэс - Тхьэкӏушынэ Аслъан. 2017-рэ илъэсым щегъэжьагъэу Адыгэ Республикэм иТхьаматэр Къумпӏыл Мурат.
1993-рэ илъэсым идекабрэ мазэ и 25-м кӏоч хъугъэ Урысые Федерацием и Конституцие Адыгеим иреспубликэ статус ыгъэшъыпкъэжьыгъ.
Адыгэ Республикэм и Конституцие Законодательнэ Зэӏукӏэгъум (Хасэм) 1995-рэ илъэсым игъэтхапэ мазэ и 10-м ыштагъ.
Цӏыф пчъагъ
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Росстатым къытыгъэ бжыгъэхэм ятэшъхьагъ, республикэм ицӏыф пчъагъэр 500 591[7] мэхъу (2024-рэ илъэсым). Цӏыф зэхэтыкӏэм ипытагъ: зы километр квадратным цӏыфи 64,24-рэ тефэ (2024-рэ илъэсым). Къалэм дэс цӏыфхэр: процент 49,23[17]-рэ мэхъу (2022-рэ илъэсым).
2017-рэ илъэсым иаужырэ мафэхэм ехъулӏэу лӏэныгъэм икоэффициентыр промилли 12.6-рэ хъугъэ. Цӏыф пчъагъэ зэкӏэм елъытыгъэу, илъэсым къэралыгъом цӏыфи 5713-рэ щэлӏэ[18].
Лъэпкъ зэхэлъыкӀэр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]| Илъэс пчъагъэр | 1979[19] | 2002[20] | 2010[21] |
|---|---|---|---|
| Цӏыф пчъагъэр зэкӏэ | 404 390 | ↗ 447 109 | ↘ 439 996 |
| Лъэпкъыр къэзыгъэлъэгъуагъэхэр | 404 390 (100 %) | ↗ 445 306 (100 %) | ↘ 425 386 (100 %) |
| Урысхэр | 285 626 (70,6 %) | ↗ 288 280 (64,7 %) | ↘ 270 714 (63,6 %) |
| Адыгэхэр *адыгейхэр *черкесхэр *къэбэртаехэр | 86 561 (21,4 %) | ↗ 109 066 (24,4 %) | ↗ 110 218 (25,2 %) |
| Ермэлхэр | 6 359 (1,6 %) | ↗ 15 268 (3,4 %) | ↗ 15 561 (3,7 %) |
| Украинхэр | 12 078 (3,0 %) | ↘ 9 091 (2,0 %) | ↘ 5 856 (1,4 %) |
| Курдхэр | 2 (0,0 %) | ↗ 3 631 (0,8 %) | ↗ 4 528 (1,1 %) |
| Тэтархэр | 2 415 (0,6 %) | ↗ 2 904 (0,7 %) | ↘ 2 571 (0,6 %) |
| Цыганхэр | 1 109 (0,3 %) | ↗ 1 844 (0,4 %) | ↗ 2 364 (0,6 %) |
| Азербайджанхэр | 274 (0,1 %) | ↗ 1 399 (0,3 %) | ↗ 1 758 (0,4 %) |
| Алыджхэр | 1 021 (0,3 %) | ↗ 1 726 (0,4 %) | ↘ 1 385 (0,3 %) |
| Белорусхэр | 2 244 (0,6 %) | ↘ 1 934 (0,4 %) | ↘ 1 253 (0,3 %) |
| НэмыкӀ лъэпкъхэр | 6 701 (1,7 %) | ↗ 10 472 (2,4 %) | ↘ 9 697 (2,3 %) |
| Лъэпкъыр къэзымыгъэлъэгъуагъэхэр | 0 | ↗ 1 803 | ↗ 14 610 |
| цӏыф 1000-м ехъу зыхъурэ лъэпкъхэр къэгъэлъэгъуагъэх |
2020-рэ илъэсым цӀыфхэм ятхыжьын зэрэзэхащагъэм къызэригъэлъэгъуагъэмкӀэ мы лъэпкъхэр щыпсэущтыгъэх (процент 0,2-м къыщымыкӀорэ лъэпкъхэр ыкӀи нэмыкӀхэр «НэмыкӀхэр» зыфиӀорэ сатырым исноскэ еплъ)[22]:
| Лъэпкъ | Пчъагъэр, нэбгырэ | процент |
|---|---|---|
| Урысхэр | 287778 | 57,91 % |
| Адыгэхэр | 98138 | 19,75 % |
| Черкесхэр | 16133 | 3,25 % |
| Эрмэлхэр | 14810 | 2,98 % |
| Курдхэр | 5233 | 1,05 % |
| Цыганхэр | 2908 | 0,59 % |
| Украинцэхэр | 2810 | 0,57 % |
| Азербайджанцэхэр | 2270 | 0,46 % |
| Тэтэрхэр | 2060 | 0,41 % |
| НэмыкӀхэр[23] | 64794 | 13,03 % |
| ЗэкӀэмкӀи | 496934 | 100,00 % |
Адыгэхэр (Черкесы) анахьэу къуаджэ 45-мэ, джащ фэдэу къ. Мыекъуапэ, п. Инэм, п. Яблоновскэм ыкӀи п. Лъэустэнхьаблэ ащэпсэух. Ахэр анахь зэхэубытагъэу зыщыпсэухэрэр Тэхъутэмыкъое, Теуцожь, Шэуджэн, Кощхьэблэ ыкӀи Красногвардейскэ районхэр ары.
1998-рэ илъэсым автономнэ хэкухэу Косово ыкӀи Метохия (Югославие) къарыкӀыгъэхэ адыгэхэр (черкесхэр) Адыгэ Республикэм къэщэжьыгъэнхэмкӀэ пӀэлъэ зымыӀэ Ӏофтхьабзэхэу къэралыгъо ӀэпыӀэгъу афэхъущтхэм афэгъэхьыгъэу правительствэм унашъоу ышӀыгъэм тетэу адыгэ купыр (унагъо 42-рэ (нэфэрыз 200-рэ мэхъу) Мыекъуапэ ыкӀи къуаджэу Мэфэхьаблэ (Мыекъопэ район) агъэтӀысыгъагъ.
НэмыкӀ цӀыфхэр къоджэ псэупӀэхэу станицэхэм, къутырхэм, къуаджэхэм ыкӀи поселкэхэм ащэпсэух.
Урысхэр республикэм ичӀыпӀэ пстэуми ащызэбгырытх, зэхэсыпӀэ гъэнэфагъэу Джэджэ ыкӀи Мыекъопэ районхэм ащэпсэух, Красногвардейскэ, Тэхъутэмыкъое районхэм ащыбэх.
Украинцэхэр Адыгеим зэкӀэ щызэхэзэрыхьагъэхэу щэпсэух.
Зэтеубытагъэу Адыгеим щэпсэух тэтэрхэр: къутырхэу Киров (Шэуджэн районым), Политотдел, Отраднэ (Кощхьэблэ районым), къуаджэу Афыпсыпэ (Тэхъутэмыкъое районым), къалэу Мыекъуапэ.
Ермэлхэр зэхэсыпӀэу Мыекъопэ районым щыпсэух: къутырхэу Пролетарскэр, Цветочнэр, Северо-Восточные Сады, Шаумян, поселкэу Тульскэр, станицэу Кужорскэр, къалэу Мыекъуапэ.
Курдхэр: къуаджэхэу Белое, Преображенское, Садовое, Еленовское, къуаджэу БжыхьэкъоякӀ (Красногвардейскэ район).
Алыджхэр: Гавердовскэ къуаджэ цӏыкӏур (Мыекъуапэ къалэ округ).
РайонхэмкӀэ цӀыфхэр зэрэзэхэтхэр (2002-рэ илъэс):
| ЧӀыпӀ | Урысхэр | Адыгэхэр | Ермэлхэр | Украинхэр | Курдхэр |
|---|---|---|---|---|---|
| къ. Мыекъуапэ | 72,6 % | 16,7 % | 3,0 % | 2,5 % | 0,0 % |
| къ. Адыгэкъал | 18,1 % | 78,4 % | 0,4 % | 0,6 % | - |
| Къ. Майкоп икъоджэ псэупӀэхэр | 79,9 % | 6,0 % | 2,3 % | 2,6 % | 0,8 % |
| Джэджэ р-н | 86,7 % | 2,8 % | 3,1 % | 2,1 % | 0,1 % |
| Кощхьэблэ р-н | 43,0 % | 49,4 % | 2,0 % | 0,8 % | - |
| Красногвардейскэ р-н | 63,0 % | 17,3 % | 1,8 % | 1,7 % | 10,3 % |
| Мыекъопэ р-н | 81,2 % | 1,5 % | 10,0 % | 2,8 % | 0,1 % |
| Тэхъутэмыкъое р-н | 54,7 % | 34,7 % | 2,6 % | 1,8 % | 0,1 % |
| Теуцожь р-н | 27,2 % | 68,4 % | 1,0 % | 0,8 % | 0,1 % |
| Шэуджэн р-н | 33,6 % | 62,5 % | 0,4 % | 0,7 % | 0,0 % |
Административ зэхэтыкI
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Адыгэ Республикэм къэлитIу ит. Ахэр: Мыекъуапэ ыкIи Адыгэкъал. Республикэр райониблэу зэтеутыгъэ. Ахэр: Джэджэ, Кощхьэблэ, Красногвардейскэ, Мыекъопэ, Тэхъутэмыкъое, Теуцожь ыкIи Шэуджэнхьэблэ районхэр. Районхэм ягупчэхэр — станицэу Джаджэр, чылэу Кощхьабл, станицэу Красногвардейскэр, поселкэу Тульскэр, чылэу Тэхъутэмыкъуай, чылэу Пэнэжьыкъуай, чылэу Хьакурынэхьабл.[2]
- Адыгэ Республикэм и къедзыгъо|Адыгэ Республикэм и къедзыгъохэр
- Адыгэ Республикэм и къалэхэр
Адыгэ Республикэм и президентхэр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]- Джарымэ Аслъан Алые ыкъор — Адыгэ Республикэм ия 1-рэ лIышъхь
- Шъэумэн Хьазрэт Мэджидэ ыкъор — Адыгэ Республикэм ия 2-рэ лIышъхь
- ТхьакIущынэ Аслъан Кытэ ыкъор — Адыгэ Республикэм и 3-рэ лIышъхь.
- КъумпIыл Мурат — Адыгэ Республикэм и джырэ лIышъхь.
Охабзэр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Адыгеим иклимат фабэ ыкIи шынэ. Хы ШIуцIэмрэ Кавказ къушъхьэхэмрэ климат изытеткIэ мэхьэнэшхо яI. Хы ШIуцIэм жьыр къегъэфабэ, къегъэшынэ. Кавказ къушъхьэхэм ощхыр къезыхьакIрэ жьыбгъэхэр Адыгеим къыщагъэуцух ыкIи ащ къыхэкIэу ощхыбэ къытфещхы. Адыгеим иклимат мэкъумэщ IофшIэнхэр пшIэнхэмкIэ къекIоу щыт. Илъэсым мэфэ шъитIум ехъу фабэу хэт. Бжыхьэм фабэ, огъу. Бжыхьэр Iоныгъо мазэм щегъэжьагъэу тыгъэгъазэм нэс еты. Адыгеим икIымафэхэр чъыIэ дэдэхэп. Гъатхэр мэзаем ыкIэм е гъэтхапэм икъихьэгъум къежьэ. Чъыгхэр къэтIэмых. Гъэмафэр фэбэ дэд ыкIи кIыхьэ.
ЧIыопс
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Адыгеим ичIыопс идэхагъэ бэмэ агъэшIагъо. Ащ икъэбзагъэрэ идэхагъэрэ дунаим иапэрэ чIыпIэхэм ащыщ еубыты. Адыгеим ичIыопс къагъэбаи къушъхьэхэу Лэгъо-Накъ, Фыщт, Ошъутен, ЧIыгъушъ, Пшехо-Су. Псыхъо дэхаби тиI. Ахэмэ псыхъо инхэри цIыкIухэри ахэтых. Анахь псыхъошхор Шъхьэгуащэ ары. Ащ къалэу Мыекъуапэ кIэлъырыс. Шъхьэгуащэ Пшызэ хэлъэдэжьы. Псыхъоу Лаби лъэшэу дахэ. Пщыщэ Гъобэкъуае, Къунчыкъохьаблэ ыкIи нэмыкI къуаджэхэри кIэлъырысых. ТиIэх псыхъохэу Щэхъураджи, Псэкъупси, ПкIашъи, Марти, Дышъи. Мэфэ фабэхэм псыхъом зыщыбгъэпскIыныр тхъагъо.
Културэр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]ТхэкIо ыкIи усакIо цIэрыIохэр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]СурэтышI цIэрыIохэр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Зэпыщэхэр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]Егъэпхыгъэ линкхэр
[хэӀэзыхь | вики-текстым еӀаз]- https://adygvoice.ru/
- https://web.archive.org/web/20110515161545/http://www.adygheya.ru/
- https://web.archive.org/web/20160415052500/http://sov-adyg.ru/
- https://web.archive.org/web/20090416120019/http://www.admins.maykop.ru/www/index.nsf/index?open
Кавказ | |
|---|---|
| Урысые Федерацием ихэкухэр | Адыгей • Дагъыстэн • Ингушей • Ишъхъэрэ Осетие • Краснодар край • Къэбэртэе Балъкъэр • Къэрэщэе Черкес • Мычгышей • Ставропол край |
| Къэралхэр | Азэрбиджан (Нахичеван) • Ермэлые • Хъырцые (Аджариэ) • Адзыгъэй |
| Дунэепсэу къамылъытыгъэ къэралхэр | Адзыгъэй • ТыгъашIо Осетие • Къушъхьэ-Карабах Республик |