Теуцожь къедзыгъо

Теуцожь район
Other information
Official website —

Теуцожь къедзыгъо (урысыбзэгьэ: Теучежский район) — Урысые Федерацием и Адыгэ Республикэ хэт административнэ-чӀыпӀэ зэхэтыкӀэ ыкӀи муниципальнэ образование (муниципальнэ район).

Административнэ гупчэр — къуаджэу Пэнэжьыкъуай.

Географиер

Теуцожь районым Адыгэ Республикэм итыгъэкъокӀыпӀэ-тыгъэхьапӀэ лъэныкъо щыӀ. Районым ичӀыгу зэкӀэмкӀи — 697,97 км² мэхъу. Ащ къэлэ псэупӀэ 1 ыкӀи къоджэ псэупӀи 6 хэхьэ.

Адыгеим и Красногвардейскэ, и Тэхъутэмыкъое къедзыгъохэм — тыгъэкъокӀыпӀэмкӀэ, тыгъэкъохьапӀэмкӀэ, къалэу Горячий Ключ икъэлэ округ — ыпшъэкӀэ, Краснодар псыубытыпӀэмкӀэ — Краснодар къэлэ округым, тыгъэкъокӀыпӀэмрэ тыгъэкъокӀыпӀэ-къыблэ лъэныкъомрэкӀэ — Краснодар краим и Белореченскэ район гъунэгъух. ТыгъэкъохьапӀэмкӀэ, тыгъэкъокӀыпӀэмкӀэ, тыгъэкъокӀыпӀэ-къыблэ лъэныкъомкӀэ Адыгэ къэлэ округыр хъурае ныкъоу районым къеуцолӀэ.

Районыр республикэм икъушъхьэчӀыпӀэ щыт. ЧӀыпӀэм ирельеф макӀэу зэхэупкӀагъэ ыкӀи макӀэу толъыгъэ шъошэ иӀ, икъыблэкӀэ чӀыпӀэ Ӏуашъхьэ-лъэшъхьэу зэхъокӀы. Къыблэ-къокӀыпӀэм къыщегъэжьагъэу тыгъэкъохьапӀэ-тыгъэкъокӀыпӀэмкӀэ зэдэкӀоу ехы. Районым ичӀыгушъхьэ анахьэу щызыушъомбгъугъэхэр выщелочэннэ черноземхэр арых.

Районым ипсыхъо шъхьаӀэр псыхъоу — Пшызэ, ащ Краснодар псыӀыгъыпӀэр районым ичӀыналъэ къыщегъэхъу. Ащ исэмэгукӀэ къыхэлъадэжьырэ псыхъо пчъагъэмэ — Пщыщ, Мартэ, Апщас, Псэкъупс, Чэтыукъ, нэмыкӀхэми яжэхэр районым ичӀыналъэ щыӀэх. ПсэупӀэу Лъэустэнхьаблэрэ къуаджэу Тыгъургъойрэ адэжь Краснодар псыӀыгъыпӀэр зыгъэзэкӀорэ укъэбзыжьыпӀэхэр щыӀэх.

Округым ичӀыналъэ иклимат псылъэу, фэмыжъоу, Хы ШӀуцӀэм изэпэблагъэ зэрэхъурэм иягъэшӀу къыхэщэу щыт. Ощым итемпературэ игурыт къэгъэлъэгъонхэр бэдзэогъум +24,0°С-м къыщегъэжьагъэу щылэ мазэм 0°С-м нэсэу зэблэхъух. Ощым итемпературэ анахь лъагэу зыщыхъурэр шышъхьэӀум иублапӀ, анахь лъахъчэу зыщыхъурэр щылэ мазэм ыкӀэм е мэзаем иублапӀ. Илъэс гурытым къыкӀоцӀ ощхэу къешхырэр мм 700-рэ фэдиз мэхъу. Анахьыбэу ощхыр зыщыешхырэр гъэмэфэ уахътэр ары.

Тарихъ

• 1924-рэ илъэсым шышъхьэӀум и 5-м Адыгэ (Щэрджэс) автоном хэкум и Къыблэ-КъокӀыпӀэ хэку и Псэкъупсэ округэу агъэбылъыжьыгъэм ичӀыпӀэ щыщхэмкӀэ Джэджэхьэблэ район агъэпсыгъ, ащ игупчэу къуаджэу Пэнэжьыкъуае щыӀэу. Апэу ащ къуаджэ совет 6 хэхьагъ: Аскъэлае, Гъобэкъуае, Джэджэхьаблэ, Куро-Терновскэ, Пэнэжьыкъуае ыкӀи Щэбанэхьаблэ.
• 1925-рэ илъэсым Джэджэхьэблэ районым ыцӀэ Пэнэжьыкъоеу зэблахъугъ.
• 1929-рэ илъэсым мэзаем и 7-м Тэхъутэмыкъое районым хэхьажьыгъэу щытыгъэ районым ичӀыгу хэхьажьыгъ, районым ыцӀэ Псэкъупсэ районым зэблахъугъ.
• 1934-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 28-м районэу Пэнэжьыкъуае зыфиӀорэр ыпэкӀэ зэрэщытыгъэ гъунапкъэхэм арытхэу ыцӀэ зэблахъугъэу агъэпсыжьыгъ.
• 1940-рэ илъэсым бэдзэогъум и 15-м Пэнэжьыкъое районым ыцӀэ зэрахъожьыгъ, Адыгеим инароднэ усакӀоу Теуцожь Цыгъо ыцӀэ фаусыгъ.
• 1956-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 5-м къыщегъэжьагъэу 1957-рэ илъэсым шышъхьэӀум и 5-м нэс районым иӀагъэп, ащ ичӀыналъэ Тэхъутэмыкъое районым хэтыгъ.
• 1963-рэ илъэсым мэзаем и 1-м Теуцожь районым хэхьажьыгъэу Октябрьскэ районым ичӀыналъэ хэхьажьыгъ, районым игупчэу къуаджэу Октябрьскэр агъэнэфагъ.
• 1976-рэ илъэсым бэдзэогъум и 27-м район гупчэу хадзыгъэр районым хэмыт областем ыпэ итыгъэ къалэу Теуцожьыкъуае ары.
• 1983-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 25-м Теуцожь районым хэтыгъэ Октябрьскэ районыр къыхэгъэщыжьыгъэу агъэпсыжьыгъ.
• 1993-рэ илъэсым къоджэ советхэм яӀофшӀэн аухыгъ, къоджэ администрациехэм ячӀыпӀэхэр къоджэ округхэу зэхащэгъагъэх.
• 2000-рэ илъэсым Теуцожь районым иадминистративнэ гупчэ къуаджэу Пэнэжьыкъуае къагъэзэжьыгъ.
• 2005-рэ илъэсым районым къоджэ округхэр зэкӀэ щагъэтӀылъыгъэх ыкӀи муниципальнэ образование 7 щызэхащагъ, ахэм ащыщэу 1-м къэлэ, 6-м къоджэ псэупӀэ статус яӀэу.

ПсэупӀэхэр

Теуцожь районым псэупӀэ 27-рэ ит, ахэм ащыщ зы къэлэ псэупӀэ (къэлэ типым фэдэу щыт псэупӀэу Лъэустэнхьабл) ыкӀи къоджэ псэупӀэ 26-рэ:

Районым ит псэупӀэхэм ясписк

2025-рэ илъэсым поселкэу Красненскэр къутыр ашӀыжьыгъ.

Цӏыфэу щыпсэухэрэр

Цӏыф нэбгырэ мин 21 фэдиз дэс (2014-рэ илъэс).